Nga Prof: Nasho Jorgaqi
FJALA E PËRGATITËSIT
Lexuesi po merr në dorë një vepër që u projektua nga Fan S. Noli për t’u botuar, por që nuk arriti të shohë dritën e botimit në gjallje të tij.
“Portrete dhe skica” ka një histori disi të veçantë, po të kemi parasysh rrethanat në të cilat u hartua dhe mori trajtën e një vepre më vete. Në letrën që i shkruan shkrimtarit Bernard Shou më 15 mars 1948 Fan Noli njofton: “..Tani jam plotësisht i angazhuar me librin tjetër, të cilin ndoshta do ta quaj “Portrete dhe skica”, një përmbledhje artikujsh mbi njerëz të ndryshëm të famshëm si: Omar Khajami, Makiaveli, Kromuelli, Muhamed Aliu i Egjiptit, Tolstoi etj. Letra juaj e këndshme e II “nëntorit l947, më inkurajoi të mbledh gjithë shkrimet e harruara dhe të provo] përsëri fatin. ” Siç shihet, ideja dhe angazhimi i Nolit për t’i mbledhur dhe botuar artikujt e tij historiko- biografikë në një vëllim me titull “Portrete dhe skica” ndodhi në disa rrethana shumë inkurajuese. Noli sapo kishte botuar studimin monografik “Bet’hoveni dhe revolucioni francez” dhe përjetonte suksesin e merituar. Vepra, jo vetëm kishte gjetur jehonë të gjerë në shtypin shkencor, por kishte tërhequr vëmendjen dhe ishte çmuar lart nga një varg personalitetesh të përmasave botërore. Në mes tyre dallonin B. Shou që do ta quante “biograf të dorës së parë” dhe T.Mani që veprën do ta cilësonte “të shkruar me mjeshtri”. Me sa duket, këto vlerësime dhe mjaft gjykime pozitive për talentin dhe aftësitë e Nolit si historian — biograf, e bënë atë t’i hyjë punës për përgatitjen e veprës së re. Disa prej atyre ai i kishte shkruar dhe botuar ( O. Khajami, Makiaveli, Muhamed Aliu, Tolstoi e ndonjë tjetër), të tjerat i kishte në dorëshkrim (Jezu Krishti, Muhameti, Mbretëresha Viktoria, Monteverdi, R.Shtrausi etj) Po ndërkaq, punonte ose përgatitej të shkruante portrete ose biografi të shkurtra për figura të shquara historike si Piroja i Epirit dhe Ali Pashë Tepelena. Në një bisedë që ka zhvilluar me diplomatin Behar Shtylla në atë kohë, Noli i tregon atij për punët studimore me të cilat po merret:
“Tani po punoj për të shkruar një monografi për Piron e Epirit, Piron tonë… Për Ali Pashë Tepelenën kam një feblesë të veçantë, siç thonë francezët…Po mbledh materiale dhe dua të shkruaj për të” (Behar Shtylla: “Fan Noli siç e kam njohur”—Kujtime, 1997)
Nuk dimë nëse punimet studimore për këto dy figura do t’i përfshinte ose jo në vëllimin “Portrete dhe skica”, por dimë se studimin mbi Kromuellin ai e përmend në planin që i paraqet B. Shout. Fatkeqësia është se të tria këto vepra nuk janë gjetur deri më sot, dhe kjo përbën një zbrazëtirë në trashëgiminë noliane.
Fan Noli, me gjithë dëshirën e mirë që pati për t’i përmbledhur artikujt e tij historiko—biografikë në një vëllim, nuk arriti ta botojë librin “Portrete dhe skica”. Arsyeja kryesore, me sa duket, ka qenë ajo financiare. Me të ardhurat që kishte ai nuk ishte në gjendje t’i përballonte shpenzimet e botimit të librit të ri. Federata ”Vatra” që e ndihmonte, sapo i kishte botuar veprën “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”. Për të kuptuar gjendjen e vështirë materiale të Nolit, mjafton të përmendim fjalët që i thotë Shout kur i shkruan se : “E hoqa qafe librin tim për Bethovenin dhe revolucionin e tij. Ia shita sa për një këngë Federatës ”Vatra”, e cila e shpërndau si shpërblim për abonuesit e rinj të botimeve të saj. ”
Është, pra, e qartë arsyeja se përse “Portrete dhe skica” mbeti dorëshkrim dhe nuk u bë fakt publik për kulturën shqiptare. Një realitet i tillë mund të na duket paradoksal, por ja që kështu paraqitet gjendja e vërtetë. Me këtë paradoks u ndesha për herë të parë kur bëja hulumtime në Arkivin e Nolit në Boston dhe lexova letrën dërguar B.Shout. Ndjeva menjëherë dhimbje dhe në çast më lindi ideja se vetë fakti që Noli nuk kishte arritur ta botonte veprën, e kthente atë në një amanet që priste të përmbushej.
Kështu dhe i hyra punës për të gjetur, mbledhur dhe sistemuar ato punime studimore të karakterit historiko—biografik, që do të përbënin përmbajtjen dhe fizionominë e librit “Portrete dhe skica”. Një pjesë ishin të botuara, disa i kisha gjetur në dorëshkrime më parë, të tjerat i zbulova në Arkivin e Bostonit. Në mes tyre përfshiva edhe portretet e U.Uillsonit dhe FKonicës. U mundova t’i afrohem sa më shumë projektit origjinal të autorit.
Megjithatë, “Portrete dhe skica”duke qenë një vepër e hapur, në këtë botim të dytë u pasurua me shkrime të tjera. Na mban shpresa se një ditë do të gjenden dhe biografia e Piros dhe ajo e Ali Pashë Tepelenës dhe vepra do të marrë formën përfundimtare. Dua të falenderoj dhe t u shpreh mirënjohje botërisht të gjithë atyre që më ndihmuan në hulumtimet e kryera në Arkivin e E.Nolit në Boston dhe AQSH në Tiranë.
JETA E JEZUIT (Dorëshkrim i nxjerr nga Arkivi i Fan Nolit në Boston, shkruar në fillim të viteve 40 të shekullit të kaluar)
Problemi sinoptik
Tre Ungjijtë e parë, i Mateut, i Markut dhe i Lukës, njihen si Ungjij sinoptikë, sepse nga përmbajtja, nga gjuha dhe renditja, ata kanë shumë gjëra të përbashkëta dhe prandaj mund të vështrohen së bashku ose në mënyrë sinoptike. Problemi sinoptik është problemi i marrëdhënieve midis këtyre Ungjijve, si për ndikimin, varësinë reciproke dhe origjinën e përbashkët, që rrjedh nga tiparet e tyre të përbashkëta.
Për ngjashmëritë dhe ndryshimet e katër Ungjijve janë paraqitur teori të ndryshme. ja disa prej tyre:
Nga teoritë e mësipërme, vetëm ajo dokumentare është mbajtur prej studiuesve modernë. Teoritë më të vjetra janë hedhur poshtë si të papërdorshme, me përjashtim të teorive ****** dhe fragmentare, të cilat janë pranuar me rezerva si ndihmëse për teorinë dokumentare.
Të gjithë studuesit e sotëm pajtohen që Ungjilli i Markut është dokumenti i Ungjillit më të vjetër, i shkruar jo më vonë se viti 70 pas Krishtit, megjithëse ka mendime të ndryshme për origjinën e tij. Ungjijtë e Mateut dhe të Lukës janë të varur prej Markut. Nëse tre Ungjijtë e
parë kanonikë paraqiteshin në kolona paralele, do të bëhej menjëherë e qartë se midis tyre ka lidhje letrare: Iu Nga 66! versete që ka Ungjilli i Markut, 600 janë riprodhuar ose paraqitur thelbësisht tek Ungjilli i Mateut, dhe rreth 350 tek Luka, ndërsa materiali i Markut, i cili tërësisht nuk paraqitet as te Ungjilli i Mateut, as te i Lukës, përbën gjithë—gjithë 3I versete. 2. Ngjashmëritë letrare janë fjalë për fjalë nganjëherë në të tria përmbledhjet, më shpesh ose midis Mateut e Markut, ose midis Lukës e Markut dhe vetëm rrallë, midis Mateut dhe Lukës kundrejt Markut. Për këtë arsye, i fundit është gjithmonë në mes. 3. Nga ana gjuhësore Marku është më i papërpunuar dhe më pak i lëmuar për nga stili, mjaft shpesh i zbutur dhe i korregjuar nga Mateu dhe Luka. 4.Jezui i Markut është më human dhe primitiv, ndërsa tek Mateu dhe Luka, Jezui bëhet gjithnjë e më shumë mbinjerëzor dhe qiellor. 5. Renditja e faktike e lëndës te Marku, pak a shumë riprodhohet te Mateu dhe Marku: Mateu e ndjek renditjen e Markut duke e zgjeruar lëndën, ndërsa Luka e riprodhon lëndën e Markut në blloqe, midis të cilëve shton lëndë jo të Markut. 6. Është e vërtetë se nganjëherë si Mateu edhe Luka e prekin, e redaktojnë, i zhvendosin, e ndryshojnë dhe e shkruajnë lëndën e Markut mjaft lirshëm. Megjithatë, nga faktet e përmbledhura më sipër, del një përfundim i pashmangshëm se, që të dy e kanë përdorur Markun si burim. Mateu e Luka kanë të përbashkët një lëndë, kryesisht Iigjërata, që nuk gjenden tek Marku dhe që arrijnë rreth 200 verseta. Pikëpamja se Luka ka kopjuar Mateun ose anasjelltas, ka më pak mundësi të jetë e vërtetë sesa hipoteza se këto e kanë prejardhjen nga një dokument tashmë i humbur që zakonisht përmendet me simbolin Q. simbol që përbën shkronjën e parë të fjalës gjermane Quelle, domethënë “Burim”. Është e pamundur që tradita ****** të ketë qenë burim i përbashkët, përderisa përputhjet shkojnë deri tek formulimi faktik i fjalëve në thëniet greqisht, duke treguar se kemi një varësi letrare. Përpjekjet për të rikonstruktuar Q—në kanë qenë të shumta, por rezultatet janë mjaft kontradiktore. Prof. Ropes, në librin e tij mbi Ungjijtë sinoptikë, është i prirur të mendojë se teoria e Q—së ose e Logias, që greqisht do të thotë “Thëniet”, “ka pasur prirje të modifikohej, të përpunohej dhe të ndërlikohej aq shumë, sa për këtë arsye, në mos për ndonjë tjetër, të krijonte dyshime për vlerën e saj.”. Dibelius nuk i jep ndonjë rëndësi të vecantë teorisë Q. Dibelius nuk kujdeset për thënien ose logian e mirëfilltë por për formën e tyre origjinale e cila përcakton vlerën e tyre historike sipas teorisë së tij të Formgeschichte (gjerm. historia e formës). Dhe është fare e qartë se Mateu dhe Luka i dhanë një formë të re Logias, kur i përfshinë në ungjijtë e tyre. Të shkëputura nga forma e tyre origjinale, Logiat humbën vlerën e veçantë, e cila, sipas Dibeliusit, edhe në rastin më të mirë, do të kishte qenë relative.
Ungjilli ynë i Markut dhe Q-ja hipotetike supozohet se kanë qenë dy dokumentet pre| të cilëve Mateu dhe Luka kanë nxjerrë pjesën më të madhe të lëndës së tyre. Kjo quhet Teoria e Dy Dokumenteve ose “Dy të Mëdhenjve”. Striteri nuk është kënaqur me këtë. Ai propozon teorinë e Katër Dokumenteve ose Katër të Mëdhenjtë. Sikurse thotë ai në studimin e tij “Katër Ungjijtë” (f223), “një shumësi burimesh është historikisht më e mundshme”. Si rrjedhim, “Katër të Mëdhenjtë” janë më të preferueshëm se “Dy të Mëdhenjtë” dhe ja cilët janë: I. Marku, që do të thotë pak a shumë Ungjilli i Markut dhe që përfaqëson traditën e Romës, viti 66 pas Krishtit. 2. Q. ose Logia, që përfaqëson traditën e Antiohut, viti 50 pas Krishtit. 3. M, që përfaqëson traditën e Jeruzalemit dhe shpjegon lëndën e pastër të Mateut, viti 60 pas Krishtit. 47 L, që përfaqëson traditën e Cezaresë dhe shpjegon lëndën e mirëfilltë të Lukës, viti 60 pas Krishtit.
Në të kaluarën kemi pasur “Dytë Mëdhenjtë”, tani kemi “Katër të Mëdhenjtë”, shumë shpejt do të kemi “Pesë të Mëdhenjtë”. Pa dyshim që dokumenti i Pestë është Ungjilli i Joanit, kulmi dhe konkluzioni logjik i evoluimit të Ungjillit. Joani përfaqëson traditën e Efesit. Ai është konsideruar si një i dëbuar në fillimet e kritikave të Ungjillit; më vonë u lejua të kthehej në shtëpinë prindërore si Djali Plangprishës, tani kërkon vendin e parë në Sofrën familjare si dishepulli i dashur i Zotit. Ai do ta marrë atë vend. Pavarësisht nga pakujdesitë, ai tregoi se kishte të drejtë për shumë çështje vendimtare, si mesianizmi i hapur, shërbesa Judaike. kryqëzimi në vigjile të festivalit fetar çifut në përkujtim të çlirimit dhe skllavëria në Egjipt dhe gjyqi romak i Pilatit, duke errësuar, ose pothuaj shmangur gjyqin çifut të Sanhedrinit. Në fakt, sipas Dibeliusit, tregimi i Joanit për Pasinin ndjek traditën më të vjetër të kishës aq besnikërisht, sa është e mundur të bëhet harmoni sinoptike e Pasionit (vuajtjet dhe vdekja e Krishtit) në katër Kolona, që të përfaqësojnë katër Ungjijtë tanë.
Kryesisht, gjërat kanë ndryshuar rrënjësisht qëkurse Dibeliusi hyri në arenën e kritikës së Biblës me Historinë e tij të Formës (Formgeschichte) në një mënyrë aq brutale, sa bëri copë e thërrime Ungjijtë, duke i copëtuar në pjesë të vogla paradigmash, përrallash, mrekullish, legjendash e mitesh. Dhe ja ku jemi prapë në kaosin e parë, në një labirint fragmentesh letrare, të cilat ruhen nga Ungjijtë tanë në formën e tyre origjinale, sikurse përdoreshin nga misionarët, predikuesit dhe priftërinjtë. Ato fragmente letrare përfaqësojnë traditat e ndryshme stereotipe ****** ose më tepër një material propagandistik të kishave të ndryshme mëmë. Ungjillorët thjesht i mblodhën dhe i shkruan. Ajo çka realisht kemi në Ungjijtë tanë përbëhet prej predikimesh, mësimesh dhe tregimesh predikuese.
A ka ndonjë material historik në këta katër mozaikë të artit të predikimit që ne i quajmë Ungjij? Po, ata përfaqësojnë doktrinat e kishës primitive rreth vitit 60 pas Krishtit deri në vitin I920. Por ata tregojnë shumë pak për Jezusin historik. Ajo çka dimë për të jashtë çdo dyshimi, sipas Ernest Renanit dhe sipas Alfred .Loisy, mund të shkruhet në një faqe me një rresht të vetëm. Martin Dibeliusi mund të shtonte se madje një rresht do të ishte një arritje, përderisa natyra e traditave origjinale që ruhen me Ungjijtë tanë dhe në Dhjatën e Re në përgjithësi, është teologjike dhe “jolaike” por nuk është historike. (fq. 300-301)
Nuk ka dyshim se si Ungjilli i parë, ashtu dhe i treti, e paraqesin lindjen e jezuit si diçka të mbinatyrshme. Nëna e tij ishte fejuar me Josifin, por ishte ende e virgjër kur e lindi Krishtin. Lindja e mbinatyrshme tregohet nga Mateu l. 18—25. dhe nga Luka I. 26-38.
Tek Luka, Maria pyet: “Si do të ndodhë kjo kur unë nuk kam rënë me burrë? ” Dhe engjëlli përgjigjet: “Fryma e shenjtë do të zbresë mbi ty dhe fuqia e Zotit do të të mbulojë, prandaj edhe ai që do të lindë, do të quhet i shenjtë, Biri i Zotit”. Mateu u shpreh pak më ndryshe, po jo më pak qartë : “Lindja e Jezu Krishtit ndodhi kështu : Kur nëna e tij, Maria ishte fejuar me Josifin, para se të bashkoheshin ajo u gjend me fëmjën e Frymës së Shenjtë” Dhe Mateu shton tekstin e tij vërtetues nga Isaia 14, i cili flet për lindjen e një virgjëreshe në tekstin greqisht të Septuagintës, ndërsa në tekstin origjinal hebraisht “Virgjëresha” që mbante fëmijën në trupin e saj, del se ishte një zonjë e re që priste të bëhej nënë e zakonshme, e vogël. Me përjashtim të këtyre dy pasazheve, të dy, si Mateu dhe Luka flasin më vonë për Jezuin si birin e Josifit. Marku dhe Pali nuk dinë gjë për lindjen nga Virgjëresha dhe as Joani nuk e përmend këtë sepse për të Jezui ishte mishërimi i Zotit. Historia e lindjes nga Virgjëresha shpjegohet kështu : Mateu dhe Luka e gjetën atë në traditat e tyre ****** ose në ndonjë lloj fletushke dhe iu desh t’i jepnin një vend në Ungjijtë e tyre. Ajo padyshim ka origjinë pagane, por me rrënjë të thella në imagjinatën popullore dhe kishës iu desh ta mishëronte si përbërëse të besimit në Kredon e Nikesë. Dibeliusi e klasifikon atë si Iegjendë
III. Pagëzimi i Jezuit
Ky fakt paraqitet nga Marku (I, 9—l I), nga Luka (III, 21—22), nga Joani (I, 2934) pa ndonjë shënim ose koment, dhe nga Mateu (III, [3—57) në një mënyrë që nënkuptonte se kishte nevojë për shpjegim. Tek Marku, Epifania duket se është eksperiencë e brendshme për Jezuin dhe në këtë rast për Dibeliusin ajo është një “legjendë”. Tek Mateu, Luka dhe Joani, Epifania ndodh për të mirën e njerëzve sikurse edhe të Jezuit dhe në këtë rast për Dibeliusin është një “mit”. Tek Mateu, Marku dhe Luka, Jezuit për herë të parë i vishet dinjiteti i Mesias, ndërsa tek Joani ai është vetë Mesia, të cilin Baptisti e shpall të tillë që para se ta pagëzonte.
Mateu ka të drejtë. Nevojitet një shpjegim për të sqaruar misterin: Si është e mundur që biri pa mëkate i Zotit, pranon një pagëzim pendimi për mëkate që nuk i ka bërë? Dhe Mateu, të cilit kurrë nuk i mungojnë tekstet e vërtetimit, nuk ka mundur të gjejë diçka që të ndihmojë në zgjidhjen e këtij rasti. Përgjigjen e jep Dibeliusi: Tradita e pagëzimit të Jezuit në duart e Joan Pagëzorit ka qenë unanime në të gjitha kishat mëmë.
Si rrjedhim Ungjillorëve u duhej ta shënonin dhe të pajtoheshin me të. Ekziston edhe një mister tjetër: Joani paraqitet direkt ose tërthorazi nga të gjithë Ungjillorët si dëshmitar i Epifanisë së parë të Krishtit, por pas Ungjijve sinoptikë e harron gjithçka rreth kësaj, kur është në burg dhe dërgon dishepujt e tij të pyesin Jezuin se ç’kuptonte ai kur pretendonte se ishte Mesia. Padyshim këtu kemi të bë|më me dy tradita në konflikt me njëra—tjetrën: !. Një rol mesianik i Jezuit që fillon me pagëzimin e tij. 2. Një rol mesianik pas burgosjes së Joanit.
Duket qartë se tradita e parë është më e vjetra dhe Ungjilli i Katërt është në rrugë të drejtë për sa i takon kësaj çështjeje.
Joani e përjashton tërësisht tundimin, Marku (12—I3 ) e largon me një varg të vetëm; Mateu ( IV, I-II )dhe Luka ( IV—l-I3 ) e tregojnë gjithë historinë ndoshta nga Q ose Logia. Sipas traditës Mesias i duhej të mposhte Djallin, prandaj Jezui e fillon rolin e tij si Mesia me një duel kundër tunduesit. Ky është një lloj provimi për të hyrë në rolin e Mesias, ose më mirë beteja e hapjes së Fushatës Mesianike. Dibeliusi e quan atë një Epifani kundër Djallit. Tundimi i bukës del si i pari tek Mateu dhe Luka. Tundimi i politikës del i fundit tek Mateu dhe i dyti të Luka. Jezui refuzoi një Mesia të bukës, një Mesia të mrekullisë, një Mesia të politikës. Ai refuzoi të bëhej mbret pasi e ushqeu turmën e njerëzve tek Joani (Vl, 15).Iu shmang kryerjes së mrekullive me sa pati mundësi. I tha Pilatit se mbretëria e tij nuk ishte e kësaj bote. Por ka shumë pasazhe që provojnë të kundërtën: I. Ai shpërndau bukë, verë dhe peshk për 5000 vetë në dasmën e Kanas. 2. Kreu rreth 36 mrekulli të cilat duhet të provonin hapur rolin e tij si Mesia dhe siç shënon me të drejtë Dibeliusi të gjitha ishin Epifani çudibërëse. 3. Pretendonte se ishte një Mesia çifut, gjë që përfshinte në vetvete edhe një lloj mbretërimi politik, pavarësisht se si e përcaktonte ai.
Sikurse Jezui edhe Apostujt e pasuesit e tyre, përballuan të njëjta tundime dhe ranë në kundërshtime me vetveten: I. Ata shpërndanë bukë midis pasuesve të tyre në një mënyrë komuniste. 2. Kryen mrekullira. 3. Kërkonin fuqi politike edhe pse pretendonin se ishin të interesuar vetëm për një mbretëri të pastër shpirtërore. Sidoqoftë, prapë kemi tradita kontradiktore. Padyshim, roli i Mesias së bukës, të mrekullive dhe politikës është më i vjetër. Po si qëndron puna e fitores së Jezuit mbi Satanain? Apostujt dhe Kisha kanë menduar se do të ishte më e sigurt të predikonin që fitorja finale mbi Satanain do të vinte me ardhjen e dytë të apokalipsit dhe me gjyqin e fundit.
VII. Cezarea e Filipit
Në Cezarenë e Filipit, Jezui e zbulon veten si Mesia: “Kjo është Epifania përpara apostujve.” Pjetri bën shpalljen solemne: “Ti je Krishti”. Jezui pranon kurorën e Mesisë, e shpall Pjetrin si shkëmbim mbi të cilin do të ndërtonte Kishën e ti| dhe urdhëron apostujt të mos i tregonin njeriu se ai ishte Mesia. Në këtë perikope kemi tri probleme: Sekreti Mesia—nik, parësia e Pjetrit dhe Mesia e vuajtur. Sekreti Mesianik konsiderohet nga Dibeliusi dhe shumë studiues të tjerë si një shtesë pa kuptim gjatë redaktimit të Ungjijve sinoptikë. Si rrjedhim, duket se Joani me mesianizmin e tij të hapur përligjet përsëri. Glorifikimi i Pjetrit nuk u përshtatet vëllezërve tanë ortodoksë dhe protestantë, të cilët janë përpjekur ta zvogëlonin dhe kështu rastësisht, nxorën në shesh të vërtetën për Pjetrin, duke treguar mohimin e tij të trefishtë. Por Goguel (f. 49l—492) nuk mund të besojë se Pjetri do të mund ta mohonte Zotin kaq poshtërsisht dhe më pas ta udhëhiqte Kishën drejt fitores, pas Kryqëzimit. Ai mendon se gjithë kjo histori është ngritur mbi një thënie tradicionale të Jezuit se ai do të braktisej nga të gjithë, duke përfshirë edhe Pjetrin. Askush nuk mund të besonte se një profeci e Mjeshtrit mund të mbete| pa u plotësuar, kështu u krijua mendimi se Pjetri mohoi Jezuin. Dibeliusi pajtohet me Goguelin.
Volkmazi ( në Schëaitzer, {226—227 ) e vendos pas Ringjalljes incidentin e Cezaresë së Filipit dhe kjo ka më shumë kuptim, sepse që nga ajo kohë e më pas, Pjetri u bë me të vërtetë një shkëmb dhe meritoi titullin që i dha Jezui. Sidoqoftë është plotësisht e mundur të mohohen pretendimet e Kishës Katolike Romake të bazuara mbi këtë Perikope, pa e diskretituar Shën Pjetrin. Jezui u shpjegon Apostujve se ç’lloj Mesie do të ishte ai, duke treguar pasionin, vdekjen dhe ringjalljen, por Apostujt kurrë nuk e kishin kuptuar një Mesi të Vuajtur deri pas Kryqëzimit. Përsëri kemi tradita që kundërshtojnë njëra—tjetrën, por më e vjetra duket se është ajo e Mesias
Çifut Triumfator.
VIII. Hyrja në Jeruzalem
Sipas Dibeliusit, hyrja e tij në Jeruzalem ishte një Epifani Mesianike publike dhe vetë Jezui mendonte që ajo do të besohej si e tillë, pavarësisht nga redaktimet rregulluese që do të bëheshin pas vdekjes.
Robert Eisier, në librin e tij “Jezui, Mesia dhe Joan Pagëzori”, pohon se që të dy ata ishin rebelë politikë të mirëfilltë e të thjeshtë dhe u ekzekutuan si të tillë, por s’kemi pse e marrim shumë në konsideratë këtë pohim. Duhet vetëm të mbajmë parasysh se nuk mund të hiqej një vijë ndarëse ndërmjet politikës dhe fesë nga një çifut i kohës së jezuit. Pastaj, duhet të jetë e qartë se asnjë lloj roli i Mesias çifut nuk mund të shkëputej në mënyrë absolute, nga implikimet politike. Në Ungjijtë ka disa të dhëna që e mbështesin këtë pikëpamje: I. Luka (XXIII,2) numëron gjithë akuzat e ngritura kundër Jezuit, si mbretërimi si Mesi, refuzimi për të paguar tatim dhe agjitacioni revolucionar midis njerëzve. 2. Jezui kurrë nuk ka mohuar ato kategorikisht si trillime të mirëfillta.
Përkundrazi, ai i ka pranuar, në mos jo hapur, të paktën duke i lënë të nënkuptoheshin. 3. Ai e pranonte hapur se ishte Mesia, gjë që edhe Apostujt e tij mund ta kuptonin vetëm si titull thjesht politik, deri para kryqëzimit. 4. Sipas Lukës dhe Joanit, nuk ka pasur asnjë vendim dënimi çifut kundër jezuit, sipas Mateut dhe Markut, një dënim cifut nga Sanhedrini nënkuptohet vetëm në mënyrë të turbullt. Si rezultat ka pasur vetëm një gjyq romak, një vendim dënimi romak dhe një ekzekutim romak të një rebeli politik. 5. Jezui nuk shqipton asnjë fjalë të vetme proteste kur dënohet me kryqëzim si Mbret i çifutëve, gjë që do të thotë se këtë ai e quajti fare të natyrshme, përderisa ishte ky kuptimi i rolit të tij si Mesi çifut.
X.Ringjallja
Historia e ringjalljes është plot me mospajtime, të cilat mund të gjurmohen deri te një përzierje traditash të kundërta. Ka vetëm dy pika, në të cilat duket se të gjithë ungjillorët bien dakort: I. Varri bosh. 2. Besimi te Krishti i ringjallur. Është e vërtetë se ungjillorët janë dakort për varrin e zbrazët, i cili solli lindjen e besimit se Jezui u ngrit nga vdekja. Por, si është e mundur që as veprat, as Pali, të mos dinë gjë për varrin e zbrazët? Dibeliusi (fq 90) mendon se vërejtja e Markut, XVI.8: “Gruaja nuk i tha gjë njeriu, sepse kishin frikë”, do të thotë se tregimi për varrin bosh ishte akoma i panjohur në më shumë vende dhe hedh poshtë si një legjendë më të vonshme. Nga ana tjetër, Alfred Loisy mendon se ka të dhëna, të cilat tregojnë qartë se Jezui ishte varrosur me dy hajdutët në të njëjtin varr, siç ndodhte me kriminelët, sipas Deuteronomit XXl.23 (Les Evangeliles Sinoptiques, (vol. II f. 701, 709) dhe “Jesus et Ia Tradition Evangelique, f. 108).
Sipas veprave XIII, 29, nuk ishte Josifi i Arimatheas që e varrosi Jezuin, por ishin çifutët, dhe kjo nënkuptohet në letrën l për Korintasit, se ai u varros si kriminel “sipas shkrimeve të shenjta”. Megjithatë, Loisy e përjashtonte historinë e Josifit të Arimatheas dhe Nikodemusit si një legjendë të krijuar për të mbuluar një fyerje të turpshme ndaj trupit të pajetë të Shpëtimtarit.
Kështu, sipas traditës së vjetër, duket sesi vdekjan ashtu edhe varrosja kishin karakter të turpshëm. Sidoqoftë, nuk ishte varri i bukur i Josifit të Arimetheas ai që e ndihmoi Jezuin të ngrihej nga vdekja. Sipas veprave ll, 24, “Zoti e ngriti atë duke i zbutur dhimbjet e vdekjes, sepse nuk ishte e mundur ta mbante atë”. Kjo e zgjidhi punën. Apostujt e besuan dhe e shpallën para Botës. Është thjesht absurde të mendohet se ka pasur një mashtrim, një trukose një grabitje te trupit të Jezuit në fillim të Krishtërimit. Kjo është e pamundur, thotë Klausner (f.357). “Mashtrimi i paramenduar nuk është një lëndë nga e cila është krijuar feja e miliona njerëzve”. Jo, ishte padyshim besimi i patundur se Mesia i vuajtur do të kthehej si Mesia Triumfator dhe do t’i jepte fund botës sonë mëkatare e do të krijonte Mbretërinë e Qiellit mbi tokë.
MUHAMETI (Dorëshkrim nxjerrë nga Arkivi i Fan Nolit, Boston. Mban datën 4 janar 1938)
Burimet kryesore për jetën e Muhametit janë Kurani dhe Hadita, ose gojëdhënat e shenjta të Islamit. Të dyja këto burime janë të pasigurta dhe shumë herë të çojnë në rrugë të gabuar për kuptimin. Ka mbi 7000 gojëdhëna për Muhametin, të mbledhura nga El Behari. Prej këtyre, më se gjysma janë hedhur poshtë si të dyshimta nga studiuesit islamikë; gjysma e atyre që mbesin pranohet në mënyrë të përshpirtshme si pak a shumë autentike gjë që nuk do të thotë shumë. Origjina e Kuranit vetë është po aq ****** sa Hadita. Në fakt, përmbledhjen e parë të shkruar të Kuranit, u orvatën ta bëjnë pas vdekjes së Muhametit, pasardhësit e tij të drejtpërdrejtë KalifAbu Bekër dhe Kalifi Omar. Por, këto versione nuk i pranoi Kalih Omajad Otman, i cili urdhëroi të bëhej një përmbledhje e re dhe i dogji gjithë versionet e mëparshme. Më vonë, rreth 70 vjet pas vdekjes së Muhametit, u bë një botim “Në varetur”— ( që nuk duhet ndryshuar— Lat.) i Kuranit dhe përsëri gjithë versionet e mëparshme u shkatërruan pa mëshirë nga kalifët Omajadë. Këta kalifë ishin pasardhës të drejtpërdrejtë të kundërshtarëve më të egër të Muhametit, domethënë të Omajadit idhulltar Abu—Sofian dhe gruas së tij kanibale, Hend Abu-Sofian, e cila në fushën e luftës së Ohodit, hëngri mëlçinë e ungjillit të Muhametit, Hamzait. S’ka nevojë të thuhet se Muhameti dhe mësimet e tij u paraqitën me qëllim në mënyrë të shtrembër në këtë Kuran, të revizionuar në dobi të dinastisë Omajade dhe të prejardhjes së saj. Ajo që gjejmë në Kur’anin dhe në Haditën në përgjithësi, është c’ka zgjodhën kalifët Omajadë për të na treguar për Muhametin dhe mësimet e tij. Për fat të mirë, kompiluesit që e bënë këtë punë qenë tepër praktikë për ta bërë atë në mënyrë të saktë. Ata lejuan të përfshiheshin gojëdhënat më kontradiktore njëra pranë tjetrës në Kuranin e revizionuar të
Omajadëve. duke i dhënë mundësi historianit ta hedhë poshtë atë në tërësi, gjë që do të ishte një mënyrë e lehtë të shkruari të historisë, ose të shoshisë faktet kontradiktore dhe të zbulojë e zgjedhë ato fakte që fshihen prapa tyre- çka përbën punën reale të një historiani.
Muhameti ishte një anëtar i fisit priftërortë Komishit, i cili ruante e mbikqyrte arkën e famshme të Kabës dhe tregun rreth e përqark kësaj arke në Meka qytet që ishte Venediku i karmëve arabë. Dy familje koroishe luftonin për udhëheqjen e qytetit, familja Heshemite, nga e cila zbriste Muhameti, dhe familja Omajade, e cila i dha Islamit një varg kalifësh të famshëm. Omajadi Abu—Solian, me një taraf aristokratësh dhe plutarkësh të Mekës, kontrollonte qytetin në kohën kur Muhameti u shfaq në skenë si profeti lslamit.
Biografia e Muhametit, mund të përmblidhet kështu: Lindi në Mekë në vitin 570, e humbi të atin në moshën 5 vjeçare, dhe u rrit nga ungji Abu-Teleb. U mor në punë si përçues dhe shoqërues gamilesh nga një vejushë e pasur, Hadija, me të cilën u martua në moshën 25-vjeçare. Islamin ai e themeloi fshehurazi më 610 dhe e shpalli veten botërisht më 616, si profet të fesë së re. U ndoq nga Abu—Sofiani dhe tarafi i tij dhe për të shpëtuar iku në qytetin rival Jatrib, që më vonë u quajt Medinat-an Nabi (qyteti i profetit ) ose thjesht Medina; ishte kjo një ngjarje që shënon fillimin e Hexhirias, së Erës Mohamedane. Duke pasur Medinën si bazë, Muhameti paralizoi tregtinë e Mekës me sulme të guximshme kundër karvanëve të saj dhe i detyroi kështu aristokratët e Mekës, me anë të urisë, që t’i nënshtrohen dhe të pranojnë Islamin. Hyn’ triumfalisht në Mekë më 630, shkatërroi idhujt e perëndive kanibale të Arabisë dhe u imponoi arabëve të egër adhurimin e një të vetmi Allah të madh, perëndi të Hirit dhe të Mëshirës.
Ai vdiq dy vjet më vonë në Medina. lslami ishte një lëvizje shoqërore të klasave të ulëta të Mekës, dhe në fillim ishte një sekt çifuto—kristian. Testamenti i vjetër dhe ai i ri shpallen në Kuran si libra të shenjtë të Islamit. Jerusalemi ishte qyteti i shenjtë i Islamit dhe i tillë mbeti gjer sot, krahas Mekës së Omajadëve. Muhameti e mbante veten po aq pasardhës të profetëve të Testamentit të Vjetër, sa edhe Paraklet (lutës, ndërmjetës pranë perëndisë) të paralajmëruar nga Jezui në Ungjillin e Shën Joanit, dhe ka shumë të ngjarë që ai jetoi e vdiq me një lutje çifuto-kristiane në gojë, i drejtuar nga Jerusalemi dhe jo nga Meka. Kjo e fundit u bë qytet i shenjtë vetëm pas vdekjes së tij, në kohën e kalifëve Omajadë Jezui dhe Shën Maria përshkruhen në Kuran pothuaj në një mënyrë ortodokse, me përjashtim të disa tipareve heretike, që mund të shpjegohen lehtë si korrigjime të mëvonshme, të cilat u bënë kur Islami u bë një fe e pavarur. Pjesët më të mira të Kuranit janë thjesht variacione të Ungjijve të Testamentit të Vjetër, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me të varfrit e të shtypurit. ******* muhamedanë e “hyjrive” mund të lihet mënjanë si një shtojcë pagane e vënë nga Omajadët epshorë, sepse është në kundërshtim me pasazhin e famshëm të Kuranit, ku ruajtësi i portës së skëterrës thotë: “Unë shoh të kalojnë nëpër portën time krenarët, epshorët dhe të pasurit”, kurse rojtari i portës së parajsës thotë: “Vetëm i varfri, i dobëti dhe i përvuajturi kalojnë këndej”. Konfliktet që u zhvilluan me çifutët dhe të krishterët më vonë shpjegoknë ndërkalimin e shprehjeve kundër çifutëve dhe kundër të krishterëve në Kuran dhe në Haditë. Këto janë në kundërshtim me pasazhe të tilla si: “Ai që i bën keq një çifuti ose një të krishteri, do të më këtë mua si paditës ditën e gjyqit të fundit”.
Duke marrë parasysh faktet e përmendura më sipër, mund të themi se Islami barak (Ur—lslam) nuk ishte ai islam me krah të fuqishëm që u zhvillua gjatë sundimit të Kalifëve Omajadë, kështu që është shumë e vështirë të përcaktosh vijën e dallimit midis këtyre të dyve. Sidoqoftë, një varg reformash mund t’i atribuohen drejtpërsëdrejti Muhametit. Këto janë : Monoteizmi, zhdukja e idhulltarisë, heqja e flijeve njerëzore, heqja e vrasjes së Fëmijëve, heqja e feudëve fisnore, heqja e kasteve shoqërore në gjirin e islamit, ndalimi i pijeve alkoolike, kuiizimi dhe rregullimi i poligamisë, reforma në të mirë të grave dhe klasave të ulëta, trajtimi njerëzori skllevërve, vëllazërimi i përgjithshëm brenda përbrenda islamit pa dallim race dhe ngjyrë.
Ishte e natyrshme që Muhameti të ndërmerrte reforma në të mirë të gruas. Gruaja e tij e parë, vejusha e pasur Hadije, ishte një nga gratë më fisnike që kishin rrojtur mbi tokë. Ajo ishte dishepulli i tij i parë dhe qëndroi pranë tij gjer në fundin e hidhur në një nga luftërat më të egra për epërsi që janë zhvilluar në historinë e njerëzimit. Kurani i Omajadëve dhe Hadita përmbajnë shumë sulme të poshtra kundër karakterit të Muhametit dhe farefisit të tij, po për
Hadijen e devotshme ato kanë vetëm fjalë lavdërimi. e përshkruan atë në mënyrë epigramike: “Zoti nuk mund të më jepte një grua më të mirë, kur unë isha i varfër, ajo më pasuroi, kur gjithë bota më trajtonte si gënjeshtar dhe më përndiqte, ajo më besoi dhe më ngushëllonte”. Aishja, me të cilën Muhameti u martua pas vdekjes së Hadijes, tha një herë: “Duket sikur nuk ka pasur ndonjëherë një grua tjetër në botë veç Hadijes”.
Fakt i habitshëm për biografët e Muhametit është se ata të gjithë janë të një mendimi në dy pika: I) Që ai paska qenë i dhënë pas epsheve, meqë pati një harem pas vdekjes së Hadijes. 2)Që ai ka ndërmarrë pogrome antisemite, meqë Kurani dhe Hadita i përmendin.
Mund të pranosh lehtë se arabët për shkak të klimës së vendit të tyre, janë pak a shumë më të dhënë pas epsheve dhe se Muhameti nuk qe një përjashtim nga rregulli i përgjithshëm. Është po aq e natyrshme të besosh se Muhameti si udhëheqës i arabëve atëherë të egër, duhej të ishte i egër, dhe është krejt e mundshme që ai dënoi në mënyrë të rreptë disa çifutë që morën anën e kundërshtarëve të tij Omajadë. Porse një studiues i paanshëm i historisë duhet të verë në dukje në favor të Muhametit edhe dyshimin, dhe ka një varg faktesh të cilat flasin kundër këtyre akuzave. Është fakt historik se çifutët e Arabisë janë masakruar, grabitur dhe dëbuar nga një varg kalifësh pas vdekjes së Muhametit. A nuk është fare e natyrshme të besosh se këta kalifë i kanë ndërkallur në Kuran dhe në Haditën pasazhet që u vinin për shtat me qëllim që të përligjnin pogromet e tyre me një shembull të Muhametit? Për sa i përket faktit të dhënies pas epsheve, është pothuajse e tepërt të nënvizosh se kalifët Omajadë kishin çdo arsye në botë për të ekzagjeruar dobësinë njerëzore të Muhametit sepse kështu ata përligjnin epshet e veta, për të cilat ishin të famshëm, dhe në këtë mënyrë donin t’i para dilnin hyjnizimit të Muhametit, çka mund të bëhej një armë e rrezikshme në duart e farefisit të tij të drejtpërdrejtë, që u përjashtua nga Kalifati prej uzurpatorëve Omajadë. Ishin këta që mund të vërtitnin e korrigjonin Kuranin e Haditën sipas qëllimeve të tyre të veçanta. Le të marrim rastin e Aishes, aleates së tyre kundër farefisit të Muhametit, si një provë e qartë se Omajadët ishin plotësisht të aftë për çdo gënjeshtër që mund t’u vinte për shtat. Aishja ishte pa asnjë dyshim më e paturpshmja dhe më e përbuzshmja e grave të Muhametit. Në Kuranin e revizionuar të Omajadëve paraqitet e larë dhe e zbardhur në një mënyrë kaq trashanike, saqë të shtyn të shprehësh keqardhje për apolegjetët e kësaj gruaje të egër. Shqetësimi i vërtetë që shkakton “Haremi i Muhametit” qëndron në vetë emrin harem, çka në mënyrë të pashmangshme për njeriun e Perëndimit lidhet me nocionin e epsheve. Por është fakt historik, që çdo martesë e Muhametit pas vdekjes së Hadijes, mund të shpjegohet si një akt i nevojës politike, sepse të gjitha gratë e tij, me përjashtim të Aishes, ishin gra të veja të shokëve të tij të vrarë në luftë.
Këto ishin të gjitha të n|ë moshe mesatare, çka në Arabi ka kuptimin shumë të moshuara, sepse atje gratë janë të pjekura që në moshën 10 vjeçare.
Prandaj, ai koleksion i mjerueshëm grash —plaka ishte thjesht karikatura e një haremi siç e kupton zakonisht Perëndimi. Në të vërtetë ai qe një azil varfanjakesh për gra të veja e të moshuara. Aishja ishte e vetmja grua e re në këtë tufë dhe të gjitha gënjeshtrat e Omajadëve nuk duhet të na bëjnë të besojmë gabimisht se ajo ka qenë gruaja favorite e Muhametit. Sa herë iku e brodhi ajo me burra të rinj dhe bën’ të shoqin objekt talljesh të kundërshtarëve të tij..! I gjori Muhamet, duhej ta duronte atë sepse nuk mund t’i lejonte vetes luksin të dëbonte të bijën e Abu- Bekrit, njërit prej përkrahësve të tij më besnikë. Abu- Bekri vetë e dinte se çfarë bije kishte që kur ai e kishte zakon ta godiste në fytyrë në praninë e Muhametit, me qëllim që të rregullonte sjelljen e saj. Më në fund, ajo histori e ndyrë që tregohet për Muhametin se gjoja paska vjedhur gruan e njërit prej miqve të tij më të mirë pas disfatës së Ohadit, duket se nuk mund të qëndrojë. Si është e mundur që një udhëheqës që i vodhi gruan mikut të tij më të mirë, mundi të mbahej e të qëndronte edhe pas një disfate të tillë?
Ka plot pasazhe të tjera të shtrembëruara në Kuran dhe në Haditë që mund të hidhen poshtë si shpifje të Omajadëve. Kështu, figura e Muhamedit shfaqet jo vetëm më e hijshme. por edhe më historike, sepse është thjeshtësisht absurde të imagjinosh se një pushtanik vulgar i shthurur haremesh mund të bëhej themeluesi i një feje të tillë botërore që bëri epokë midis Beduinëve të Arabisë.
l.h/ dita
FJALA E PËRGATITËSIT
Lexuesi po merr në dorë një vepër që u projektua nga Fan S. Noli për t’u botuar, por që nuk arriti të shohë dritën e botimit në gjallje të tij.
“Portrete dhe skica” ka një histori disi të veçantë, po të kemi parasysh rrethanat në të cilat u hartua dhe mori trajtën e një vepre më vete. Në letrën që i shkruan shkrimtarit Bernard Shou më 15 mars 1948 Fan Noli njofton: “..Tani jam plotësisht i angazhuar me librin tjetër, të cilin ndoshta do ta quaj “Portrete dhe skica”, një përmbledhje artikujsh mbi njerëz të ndryshëm të famshëm si: Omar Khajami, Makiaveli, Kromuelli, Muhamed Aliu i Egjiptit, Tolstoi etj. Letra juaj e këndshme e II “nëntorit l947, më inkurajoi të mbledh gjithë shkrimet e harruara dhe të provo] përsëri fatin. ” Siç shihet, ideja dhe angazhimi i Nolit për t’i mbledhur dhe botuar artikujt e tij historiko- biografikë në një vëllim me titull “Portrete dhe skica” ndodhi në disa rrethana shumë inkurajuese. Noli sapo kishte botuar studimin monografik “Bet’hoveni dhe revolucioni francez” dhe përjetonte suksesin e merituar. Vepra, jo vetëm kishte gjetur jehonë të gjerë në shtypin shkencor, por kishte tërhequr vëmendjen dhe ishte çmuar lart nga një varg personalitetesh të përmasave botërore. Në mes tyre dallonin B. Shou që do ta quante “biograf të dorës së parë” dhe T.Mani që veprën do ta cilësonte “të shkruar me mjeshtri”. Me sa duket, këto vlerësime dhe mjaft gjykime pozitive për talentin dhe aftësitë e Nolit si historian — biograf, e bënë atë t’i hyjë punës për përgatitjen e veprës së re. Disa prej atyre ai i kishte shkruar dhe botuar ( O. Khajami, Makiaveli, Muhamed Aliu, Tolstoi e ndonjë tjetër), të tjerat i kishte në dorëshkrim (Jezu Krishti, Muhameti, Mbretëresha Viktoria, Monteverdi, R.Shtrausi etj) Po ndërkaq, punonte ose përgatitej të shkruante portrete ose biografi të shkurtra për figura të shquara historike si Piroja i Epirit dhe Ali Pashë Tepelena. Në një bisedë që ka zhvilluar me diplomatin Behar Shtylla në atë kohë, Noli i tregon atij për punët studimore me të cilat po merret:
“Tani po punoj për të shkruar një monografi për Piron e Epirit, Piron tonë… Për Ali Pashë Tepelenën kam një feblesë të veçantë, siç thonë francezët…Po mbledh materiale dhe dua të shkruaj për të” (Behar Shtylla: “Fan Noli siç e kam njohur”—Kujtime, 1997)
Nuk dimë nëse punimet studimore për këto dy figura do t’i përfshinte ose jo në vëllimin “Portrete dhe skica”, por dimë se studimin mbi Kromuellin ai e përmend në planin që i paraqet B. Shout. Fatkeqësia është se të tria këto vepra nuk janë gjetur deri më sot, dhe kjo përbën një zbrazëtirë në trashëgiminë noliane.
Fan Noli, me gjithë dëshirën e mirë që pati për t’i përmbledhur artikujt e tij historiko—biografikë në një vëllim, nuk arriti ta botojë librin “Portrete dhe skica”. Arsyeja kryesore, me sa duket, ka qenë ajo financiare. Me të ardhurat që kishte ai nuk ishte në gjendje t’i përballonte shpenzimet e botimit të librit të ri. Federata ”Vatra” që e ndihmonte, sapo i kishte botuar veprën “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”. Për të kuptuar gjendjen e vështirë materiale të Nolit, mjafton të përmendim fjalët që i thotë Shout kur i shkruan se : “E hoqa qafe librin tim për Bethovenin dhe revolucionin e tij. Ia shita sa për një këngë Federatës ”Vatra”, e cila e shpërndau si shpërblim për abonuesit e rinj të botimeve të saj. ”
Është, pra, e qartë arsyeja se përse “Portrete dhe skica” mbeti dorëshkrim dhe nuk u bë fakt publik për kulturën shqiptare. Një realitet i tillë mund të na duket paradoksal, por ja që kështu paraqitet gjendja e vërtetë. Me këtë paradoks u ndesha për herë të parë kur bëja hulumtime në Arkivin e Nolit në Boston dhe lexova letrën dërguar B.Shout. Ndjeva menjëherë dhimbje dhe në çast më lindi ideja se vetë fakti që Noli nuk kishte arritur ta botonte veprën, e kthente atë në një amanet që priste të përmbushej.
Kështu dhe i hyra punës për të gjetur, mbledhur dhe sistemuar ato punime studimore të karakterit historiko—biografik, që do të përbënin përmbajtjen dhe fizionominë e librit “Portrete dhe skica”. Një pjesë ishin të botuara, disa i kisha gjetur në dorëshkrime më parë, të tjerat i zbulova në Arkivin e Bostonit. Në mes tyre përfshiva edhe portretet e U.Uillsonit dhe FKonicës. U mundova t’i afrohem sa më shumë projektit origjinal të autorit.
Megjithatë, “Portrete dhe skica”duke qenë një vepër e hapur, në këtë botim të dytë u pasurua me shkrime të tjera. Na mban shpresa se një ditë do të gjenden dhe biografia e Piros dhe ajo e Ali Pashë Tepelenës dhe vepra do të marrë formën përfundimtare. Dua të falenderoj dhe t u shpreh mirënjohje botërisht të gjithë atyre që më ndihmuan në hulumtimet e kryera në Arkivin e E.Nolit në Boston dhe AQSH në Tiranë.
JETA E JEZUIT (Dorëshkrim i nxjerr nga Arkivi i Fan Nolit në Boston, shkruar në fillim të viteve 40 të shekullit të kaluar)
Problemi sinoptik
Tre Ungjijtë e parë, i Mateut, i Markut dhe i Lukës, njihen si Ungjij sinoptikë, sepse nga përmbajtja, nga gjuha dhe renditja, ata kanë shumë gjëra të përbashkëta dhe prandaj mund të vështrohen së bashku ose në mënyrë sinoptike. Problemi sinoptik është problemi i marrëdhënieve midis këtyre Ungjijve, si për ndikimin, varësinë reciproke dhe origjinën e përbashkët, që rrjedh nga tiparet e tyre të përbashkëta.
Për ngjashmëritë dhe ndryshimet e katër Ungjijve janë paraqitur teori të ndryshme. ja disa prej tyre:
- Teoria e frymëzimit e cila i shpjegon ngjashmëritë si të dukshme dhe ndryshimet si plotësim për zbrazëtitë e Ungjijve të tjerë.
- Teoria e harmonizimit, e cila i shkrin pjesët e ngjashme dhe i përsërit pjesët e ndryshme si të dalluara nga njëra—tjetra. Përpjekja e parë në këtë drejtim është bërë në shekullin e il nga Tatiani, i cili kombinoi katër
- Teoria e rritjes e parashtruar nga Shën Agustini, sipas së cilës Ungjijtë u rritën njëri pas tjetrit si topa dëbore duke u shtuar ose duke u kondensuar.
- Teoria ****** sipas së cilës një Ungjill stereotip tradicional i ka paraprirë ngjashmëritë dhe ndryshimet kur Ungjillorët e ndryshëm në vende të ndryshme e vunë me shkrim Ungjillin gojor.
- Teoria e Ungjillit primitiv, sipas së cilës ngjashmëritë dhe ndryshimet kanë dalë nga përkthime të ndryshme të një Ungjilli origjinal në gjuhën aramishte, që ka qenë edhe gjuha Jezuit.
- Teoria fragmentare, e parashtruar nga Shlejer Maheri, sipas së cilës Ungjijtë tanë u montuan duke bashkuar fletushka fragmentare, përkujtesa, shënime lutjesh dhe shkrime propagande.
- Teoria dokumentare, sipas së cilës Ungjijtë tanë rrjedhin nga dokumente të ndryshme origjinale, të shkruara në gjuhën greke.
Nga teoritë e mësipërme, vetëm ajo dokumentare është mbajtur prej studiuesve modernë. Teoritë më të vjetra janë hedhur poshtë si të papërdorshme, me përjashtim të teorive ****** dhe fragmentare, të cilat janë pranuar me rezerva si ndihmëse për teorinë dokumentare.
Të gjithë studuesit e sotëm pajtohen që Ungjilli i Markut është dokumenti i Ungjillit më të vjetër, i shkruar jo më vonë se viti 70 pas Krishtit, megjithëse ka mendime të ndryshme për origjinën e tij. Ungjijtë e Mateut dhe të Lukës janë të varur prej Markut. Nëse tre Ungjijtë e
parë kanonikë paraqiteshin në kolona paralele, do të bëhej menjëherë e qartë se midis tyre ka lidhje letrare: Iu Nga 66! versete që ka Ungjilli i Markut, 600 janë riprodhuar ose paraqitur thelbësisht tek Ungjilli i Mateut, dhe rreth 350 tek Luka, ndërsa materiali i Markut, i cili tërësisht nuk paraqitet as te Ungjilli i Mateut, as te i Lukës, përbën gjithë—gjithë 3I versete. 2. Ngjashmëritë letrare janë fjalë për fjalë nganjëherë në të tria përmbledhjet, më shpesh ose midis Mateut e Markut, ose midis Lukës e Markut dhe vetëm rrallë, midis Mateut dhe Lukës kundrejt Markut. Për këtë arsye, i fundit është gjithmonë në mes. 3. Nga ana gjuhësore Marku është më i papërpunuar dhe më pak i lëmuar për nga stili, mjaft shpesh i zbutur dhe i korregjuar nga Mateu dhe Luka. 4.Jezui i Markut është më human dhe primitiv, ndërsa tek Mateu dhe Luka, Jezui bëhet gjithnjë e më shumë mbinjerëzor dhe qiellor. 5. Renditja e faktike e lëndës te Marku, pak a shumë riprodhohet te Mateu dhe Marku: Mateu e ndjek renditjen e Markut duke e zgjeruar lëndën, ndërsa Luka e riprodhon lëndën e Markut në blloqe, midis të cilëve shton lëndë jo të Markut. 6. Është e vërtetë se nganjëherë si Mateu edhe Luka e prekin, e redaktojnë, i zhvendosin, e ndryshojnë dhe e shkruajnë lëndën e Markut mjaft lirshëm. Megjithatë, nga faktet e përmbledhura më sipër, del një përfundim i pashmangshëm se, që të dy e kanë përdorur Markun si burim. Mateu e Luka kanë të përbashkët një lëndë, kryesisht Iigjërata, që nuk gjenden tek Marku dhe që arrijnë rreth 200 verseta. Pikëpamja se Luka ka kopjuar Mateun ose anasjelltas, ka më pak mundësi të jetë e vërtetë sesa hipoteza se këto e kanë prejardhjen nga një dokument tashmë i humbur që zakonisht përmendet me simbolin Q. simbol që përbën shkronjën e parë të fjalës gjermane Quelle, domethënë “Burim”. Është e pamundur që tradita ****** të ketë qenë burim i përbashkët, përderisa përputhjet shkojnë deri tek formulimi faktik i fjalëve në thëniet greqisht, duke treguar se kemi një varësi letrare. Përpjekjet për të rikonstruktuar Q—në kanë qenë të shumta, por rezultatet janë mjaft kontradiktore. Prof. Ropes, në librin e tij mbi Ungjijtë sinoptikë, është i prirur të mendojë se teoria e Q—së ose e Logias, që greqisht do të thotë “Thëniet”, “ka pasur prirje të modifikohej, të përpunohej dhe të ndërlikohej aq shumë, sa për këtë arsye, në mos për ndonjë tjetër, të krijonte dyshime për vlerën e saj.”. Dibelius nuk i jep ndonjë rëndësi të vecantë teorisë Q. Dibelius nuk kujdeset për thënien ose logian e mirëfilltë por për formën e tyre origjinale e cila përcakton vlerën e tyre historike sipas teorisë së tij të Formgeschichte (gjerm. historia e formës). Dhe është fare e qartë se Mateu dhe Luka i dhanë një formë të re Logias, kur i përfshinë në ungjijtë e tyre. Të shkëputura nga forma e tyre origjinale, Logiat humbën vlerën e veçantë, e cila, sipas Dibeliusit, edhe në rastin më të mirë, do të kishte qenë relative.
Ungjilli ynë i Markut dhe Q-ja hipotetike supozohet se kanë qenë dy dokumentet pre| të cilëve Mateu dhe Luka kanë nxjerrë pjesën më të madhe të lëndës së tyre. Kjo quhet Teoria e Dy Dokumenteve ose “Dy të Mëdhenjve”. Striteri nuk është kënaqur me këtë. Ai propozon teorinë e Katër Dokumenteve ose Katër të Mëdhenjtë. Sikurse thotë ai në studimin e tij “Katër Ungjijtë” (f223), “një shumësi burimesh është historikisht më e mundshme”. Si rrjedhim, “Katër të Mëdhenjtë” janë më të preferueshëm se “Dy të Mëdhenjtë” dhe ja cilët janë: I. Marku, që do të thotë pak a shumë Ungjilli i Markut dhe që përfaqëson traditën e Romës, viti 66 pas Krishtit. 2. Q. ose Logia, që përfaqëson traditën e Antiohut, viti 50 pas Krishtit. 3. M, që përfaqëson traditën e Jeruzalemit dhe shpjegon lëndën e pastër të Mateut, viti 60 pas Krishtit. 47 L, që përfaqëson traditën e Cezaresë dhe shpjegon lëndën e mirëfilltë të Lukës, viti 60 pas Krishtit.
Në të kaluarën kemi pasur “Dytë Mëdhenjtë”, tani kemi “Katër të Mëdhenjtë”, shumë shpejt do të kemi “Pesë të Mëdhenjtë”. Pa dyshim që dokumenti i Pestë është Ungjilli i Joanit, kulmi dhe konkluzioni logjik i evoluimit të Ungjillit. Joani përfaqëson traditën e Efesit. Ai është konsideruar si një i dëbuar në fillimet e kritikave të Ungjillit; më vonë u lejua të kthehej në shtëpinë prindërore si Djali Plangprishës, tani kërkon vendin e parë në Sofrën familjare si dishepulli i dashur i Zotit. Ai do ta marrë atë vend. Pavarësisht nga pakujdesitë, ai tregoi se kishte të drejtë për shumë çështje vendimtare, si mesianizmi i hapur, shërbesa Judaike. kryqëzimi në vigjile të festivalit fetar çifut në përkujtim të çlirimit dhe skllavëria në Egjipt dhe gjyqi romak i Pilatit, duke errësuar, ose pothuaj shmangur gjyqin çifut të Sanhedrinit. Në fakt, sipas Dibeliusit, tregimi i Joanit për Pasinin ndjek traditën më të vjetër të kishës aq besnikërisht, sa është e mundur të bëhet harmoni sinoptike e Pasionit (vuajtjet dhe vdekja e Krishtit) në katër Kolona, që të përfaqësojnë katër Ungjijtë tanë.
Kryesisht, gjërat kanë ndryshuar rrënjësisht qëkurse Dibeliusi hyri në arenën e kritikës së Biblës me Historinë e tij të Formës (Formgeschichte) në një mënyrë aq brutale, sa bëri copë e thërrime Ungjijtë, duke i copëtuar në pjesë të vogla paradigmash, përrallash, mrekullish, legjendash e mitesh. Dhe ja ku jemi prapë në kaosin e parë, në një labirint fragmentesh letrare, të cilat ruhen nga Ungjijtë tanë në formën e tyre origjinale, sikurse përdoreshin nga misionarët, predikuesit dhe priftërinjtë. Ato fragmente letrare përfaqësojnë traditat e ndryshme stereotipe ****** ose më tepër një material propagandistik të kishave të ndryshme mëmë. Ungjillorët thjesht i mblodhën dhe i shkruan. Ajo çka realisht kemi në Ungjijtë tanë përbëhet prej predikimesh, mësimesh dhe tregimesh predikuese.
A ka ndonjë material historik në këta katër mozaikë të artit të predikimit që ne i quajmë Ungjij? Po, ata përfaqësojnë doktrinat e kishës primitive rreth vitit 60 pas Krishtit deri në vitin I920. Por ata tregojnë shumë pak për Jezusin historik. Ajo çka dimë për të jashtë çdo dyshimi, sipas Ernest Renanit dhe sipas Alfred .Loisy, mund të shkruhet në një faqe me një rresht të vetëm. Martin Dibeliusi mund të shtonte se madje një rresht do të ishte një arritje, përderisa natyra e traditave origjinale që ruhen me Ungjijtë tanë dhe në Dhjatën e Re në përgjithësi, është teologjike dhe “jolaike” por nuk është historike. (fq. 300-301)
- Lindja nga Virgjëresha
Nuk ka dyshim se si Ungjilli i parë, ashtu dhe i treti, e paraqesin lindjen e jezuit si diçka të mbinatyrshme. Nëna e tij ishte fejuar me Josifin, por ishte ende e virgjër kur e lindi Krishtin. Lindja e mbinatyrshme tregohet nga Mateu l. 18—25. dhe nga Luka I. 26-38.
Tek Luka, Maria pyet: “Si do të ndodhë kjo kur unë nuk kam rënë me burrë? ” Dhe engjëlli përgjigjet: “Fryma e shenjtë do të zbresë mbi ty dhe fuqia e Zotit do të të mbulojë, prandaj edhe ai që do të lindë, do të quhet i shenjtë, Biri i Zotit”. Mateu u shpreh pak më ndryshe, po jo më pak qartë : “Lindja e Jezu Krishtit ndodhi kështu : Kur nëna e tij, Maria ishte fejuar me Josifin, para se të bashkoheshin ajo u gjend me fëmjën e Frymës së Shenjtë” Dhe Mateu shton tekstin e tij vërtetues nga Isaia 14, i cili flet për lindjen e një virgjëreshe në tekstin greqisht të Septuagintës, ndërsa në tekstin origjinal hebraisht “Virgjëresha” që mbante fëmijën në trupin e saj, del se ishte një zonjë e re që priste të bëhej nënë e zakonshme, e vogël. Me përjashtim të këtyre dy pasazheve, të dy, si Mateu dhe Luka flasin më vonë për Jezuin si birin e Josifit. Marku dhe Pali nuk dinë gjë për lindjen nga Virgjëresha dhe as Joani nuk e përmend këtë sepse për të Jezui ishte mishërimi i Zotit. Historia e lindjes nga Virgjëresha shpjegohet kështu : Mateu dhe Luka e gjetën atë në traditat e tyre ****** ose në ndonjë lloj fletushke dhe iu desh t’i jepnin një vend në Ungjijtë e tyre. Ajo padyshim ka origjinë pagane, por me rrënjë të thella në imagjinatën popullore dhe kishës iu desh ta mishëronte si përbërëse të besimit në Kredon e Nikesë. Dibeliusi e klasifikon atë si Iegjendë
III. Pagëzimi i Jezuit
Ky fakt paraqitet nga Marku (I, 9—l I), nga Luka (III, 21—22), nga Joani (I, 2934) pa ndonjë shënim ose koment, dhe nga Mateu (III, [3—57) në një mënyrë që nënkuptonte se kishte nevojë për shpjegim. Tek Marku, Epifania duket se është eksperiencë e brendshme për Jezuin dhe në këtë rast për Dibeliusin ajo është një “legjendë”. Tek Mateu, Luka dhe Joani, Epifania ndodh për të mirën e njerëzve sikurse edhe të Jezuit dhe në këtë rast për Dibeliusin është një “mit”. Tek Mateu, Marku dhe Luka, Jezuit për herë të parë i vishet dinjiteti i Mesias, ndërsa tek Joani ai është vetë Mesia, të cilin Baptisti e shpall të tillë që para se ta pagëzonte.
Mateu ka të drejtë. Nevojitet një shpjegim për të sqaruar misterin: Si është e mundur që biri pa mëkate i Zotit, pranon një pagëzim pendimi për mëkate që nuk i ka bërë? Dhe Mateu, të cilit kurrë nuk i mungojnë tekstet e vërtetimit, nuk ka mundur të gjejë diçka që të ndihmojë në zgjidhjen e këtij rasti. Përgjigjen e jep Dibeliusi: Tradita e pagëzimit të Jezuit në duart e Joan Pagëzorit ka qenë unanime në të gjitha kishat mëmë.
Si rrjedhim Ungjillorëve u duhej ta shënonin dhe të pajtoheshin me të. Ekziston edhe një mister tjetër: Joani paraqitet direkt ose tërthorazi nga të gjithë Ungjillorët si dëshmitar i Epifanisë së parë të Krishtit, por pas Ungjijve sinoptikë e harron gjithçka rreth kësaj, kur është në burg dhe dërgon dishepujt e tij të pyesin Jezuin se ç’kuptonte ai kur pretendonte se ishte Mesia. Padyshim këtu kemi të bë|më me dy tradita në konflikt me njëra—tjetrën: !. Një rol mesianik i Jezuit që fillon me pagëzimin e tij. 2. Një rol mesianik pas burgosjes së Joanit.
Duket qartë se tradita e parë është më e vjetra dhe Ungjilli i Katërt është në rrugë të drejtë për sa i takon kësaj çështjeje.
- Tundimi
Joani e përjashton tërësisht tundimin, Marku (12—I3 ) e largon me një varg të vetëm; Mateu ( IV, I-II )dhe Luka ( IV—l-I3 ) e tregojnë gjithë historinë ndoshta nga Q ose Logia. Sipas traditës Mesias i duhej të mposhte Djallin, prandaj Jezui e fillon rolin e tij si Mesia me një duel kundër tunduesit. Ky është një lloj provimi për të hyrë në rolin e Mesias, ose më mirë beteja e hapjes së Fushatës Mesianike. Dibeliusi e quan atë një Epifani kundër Djallit. Tundimi i bukës del si i pari tek Mateu dhe Luka. Tundimi i politikës del i fundit tek Mateu dhe i dyti të Luka. Jezui refuzoi një Mesia të bukës, një Mesia të mrekullisë, një Mesia të politikës. Ai refuzoi të bëhej mbret pasi e ushqeu turmën e njerëzve tek Joani (Vl, 15).Iu shmang kryerjes së mrekullive me sa pati mundësi. I tha Pilatit se mbretëria e tij nuk ishte e kësaj bote. Por ka shumë pasazhe që provojnë të kundërtën: I. Ai shpërndau bukë, verë dhe peshk për 5000 vetë në dasmën e Kanas. 2. Kreu rreth 36 mrekulli të cilat duhet të provonin hapur rolin e tij si Mesia dhe siç shënon me të drejtë Dibeliusi të gjitha ishin Epifani çudibërëse. 3. Pretendonte se ishte një Mesia çifut, gjë që përfshinte në vetvete edhe një lloj mbretërimi politik, pavarësisht se si e përcaktonte ai.
Sikurse Jezui edhe Apostujt e pasuesit e tyre, përballuan të njëjta tundime dhe ranë në kundërshtime me vetveten: I. Ata shpërndanë bukë midis pasuesve të tyre në një mënyrë komuniste. 2. Kryen mrekullira. 3. Kërkonin fuqi politike edhe pse pretendonin se ishin të interesuar vetëm për një mbretëri të pastër shpirtërore. Sidoqoftë, prapë kemi tradita kontradiktore. Padyshim, roli i Mesias së bukës, të mrekullive dhe politikës është më i vjetër. Po si qëndron puna e fitores së Jezuit mbi Satanain? Apostujt dhe Kisha kanë menduar se do të ishte më e sigurt të predikonin që fitorja finale mbi Satanain do të vinte me ardhjen e dytë të apokalipsit dhe me gjyqin e fundit.
VII. Cezarea e Filipit
Në Cezarenë e Filipit, Jezui e zbulon veten si Mesia: “Kjo është Epifania përpara apostujve.” Pjetri bën shpalljen solemne: “Ti je Krishti”. Jezui pranon kurorën e Mesisë, e shpall Pjetrin si shkëmbim mbi të cilin do të ndërtonte Kishën e ti| dhe urdhëron apostujt të mos i tregonin njeriu se ai ishte Mesia. Në këtë perikope kemi tri probleme: Sekreti Mesia—nik, parësia e Pjetrit dhe Mesia e vuajtur. Sekreti Mesianik konsiderohet nga Dibeliusi dhe shumë studiues të tjerë si një shtesë pa kuptim gjatë redaktimit të Ungjijve sinoptikë. Si rrjedhim, duket se Joani me mesianizmin e tij të hapur përligjet përsëri. Glorifikimi i Pjetrit nuk u përshtatet vëllezërve tanë ortodoksë dhe protestantë, të cilët janë përpjekur ta zvogëlonin dhe kështu rastësisht, nxorën në shesh të vërtetën për Pjetrin, duke treguar mohimin e tij të trefishtë. Por Goguel (f. 49l—492) nuk mund të besojë se Pjetri do të mund ta mohonte Zotin kaq poshtërsisht dhe më pas ta udhëhiqte Kishën drejt fitores, pas Kryqëzimit. Ai mendon se gjithë kjo histori është ngritur mbi një thënie tradicionale të Jezuit se ai do të braktisej nga të gjithë, duke përfshirë edhe Pjetrin. Askush nuk mund të besonte se një profeci e Mjeshtrit mund të mbete| pa u plotësuar, kështu u krijua mendimi se Pjetri mohoi Jezuin. Dibeliusi pajtohet me Goguelin.
Volkmazi ( në Schëaitzer, {226—227 ) e vendos pas Ringjalljes incidentin e Cezaresë së Filipit dhe kjo ka më shumë kuptim, sepse që nga ajo kohë e më pas, Pjetri u bë me të vërtetë një shkëmb dhe meritoi titullin që i dha Jezui. Sidoqoftë është plotësisht e mundur të mohohen pretendimet e Kishës Katolike Romake të bazuara mbi këtë Perikope, pa e diskretituar Shën Pjetrin. Jezui u shpjegon Apostujve se ç’lloj Mesie do të ishte ai, duke treguar pasionin, vdekjen dhe ringjalljen, por Apostujt kurrë nuk e kishin kuptuar një Mesi të Vuajtur deri pas Kryqëzimit. Përsëri kemi tradita që kundërshtojnë njëra—tjetrën, por më e vjetra duket se është ajo e Mesias
Çifut Triumfator.
VIII. Hyrja në Jeruzalem
Sipas Dibeliusit, hyrja e tij në Jeruzalem ishte një Epifani Mesianike publike dhe vetë Jezui mendonte që ajo do të besohej si e tillë, pavarësisht nga redaktimet rregulluese që do të bëheshin pas vdekjes.
Robert Eisier, në librin e tij “Jezui, Mesia dhe Joan Pagëzori”, pohon se që të dy ata ishin rebelë politikë të mirëfilltë e të thjeshtë dhe u ekzekutuan si të tillë, por s’kemi pse e marrim shumë në konsideratë këtë pohim. Duhet vetëm të mbajmë parasysh se nuk mund të hiqej një vijë ndarëse ndërmjet politikës dhe fesë nga një çifut i kohës së jezuit. Pastaj, duhet të jetë e qartë se asnjë lloj roli i Mesias çifut nuk mund të shkëputej në mënyrë absolute, nga implikimet politike. Në Ungjijtë ka disa të dhëna që e mbështesin këtë pikëpamje: I. Luka (XXIII,2) numëron gjithë akuzat e ngritura kundër Jezuit, si mbretërimi si Mesi, refuzimi për të paguar tatim dhe agjitacioni revolucionar midis njerëzve. 2. Jezui kurrë nuk ka mohuar ato kategorikisht si trillime të mirëfillta.
Përkundrazi, ai i ka pranuar, në mos jo hapur, të paktën duke i lënë të nënkuptoheshin. 3. Ai e pranonte hapur se ishte Mesia, gjë që edhe Apostujt e tij mund ta kuptonin vetëm si titull thjesht politik, deri para kryqëzimit. 4. Sipas Lukës dhe Joanit, nuk ka pasur asnjë vendim dënimi çifut kundër jezuit, sipas Mateut dhe Markut, një dënim cifut nga Sanhedrini nënkuptohet vetëm në mënyrë të turbullt. Si rezultat ka pasur vetëm një gjyq romak, një vendim dënimi romak dhe një ekzekutim romak të një rebeli politik. 5. Jezui nuk shqipton asnjë fjalë të vetme proteste kur dënohet me kryqëzim si Mbret i çifutëve, gjë që do të thotë se këtë ai e quajti fare të natyrshme, përderisa ishte ky kuptimi i rolit të tij si Mesi çifut.
X.Ringjallja
Historia e ringjalljes është plot me mospajtime, të cilat mund të gjurmohen deri te një përzierje traditash të kundërta. Ka vetëm dy pika, në të cilat duket se të gjithë ungjillorët bien dakort: I. Varri bosh. 2. Besimi te Krishti i ringjallur. Është e vërtetë se ungjillorët janë dakort për varrin e zbrazët, i cili solli lindjen e besimit se Jezui u ngrit nga vdekja. Por, si është e mundur që as veprat, as Pali, të mos dinë gjë për varrin e zbrazët? Dibeliusi (fq 90) mendon se vërejtja e Markut, XVI.8: “Gruaja nuk i tha gjë njeriu, sepse kishin frikë”, do të thotë se tregimi për varrin bosh ishte akoma i panjohur në më shumë vende dhe hedh poshtë si një legjendë më të vonshme. Nga ana tjetër, Alfred Loisy mendon se ka të dhëna, të cilat tregojnë qartë se Jezui ishte varrosur me dy hajdutët në të njëjtin varr, siç ndodhte me kriminelët, sipas Deuteronomit XXl.23 (Les Evangeliles Sinoptiques, (vol. II f. 701, 709) dhe “Jesus et Ia Tradition Evangelique, f. 108).
Sipas veprave XIII, 29, nuk ishte Josifi i Arimatheas që e varrosi Jezuin, por ishin çifutët, dhe kjo nënkuptohet në letrën l për Korintasit, se ai u varros si kriminel “sipas shkrimeve të shenjta”. Megjithatë, Loisy e përjashtonte historinë e Josifit të Arimatheas dhe Nikodemusit si një legjendë të krijuar për të mbuluar një fyerje të turpshme ndaj trupit të pajetë të Shpëtimtarit.
Kështu, sipas traditës së vjetër, duket sesi vdekjan ashtu edhe varrosja kishin karakter të turpshëm. Sidoqoftë, nuk ishte varri i bukur i Josifit të Arimetheas ai që e ndihmoi Jezuin të ngrihej nga vdekja. Sipas veprave ll, 24, “Zoti e ngriti atë duke i zbutur dhimbjet e vdekjes, sepse nuk ishte e mundur ta mbante atë”. Kjo e zgjidhi punën. Apostujt e besuan dhe e shpallën para Botës. Është thjesht absurde të mendohet se ka pasur një mashtrim, një trukose një grabitje te trupit të Jezuit në fillim të Krishtërimit. Kjo është e pamundur, thotë Klausner (f.357). “Mashtrimi i paramenduar nuk është një lëndë nga e cila është krijuar feja e miliona njerëzve”. Jo, ishte padyshim besimi i patundur se Mesia i vuajtur do të kthehej si Mesia Triumfator dhe do t’i jepte fund botës sonë mëkatare e do të krijonte Mbretërinë e Qiellit mbi tokë.
MUHAMETI (Dorëshkrim nxjerrë nga Arkivi i Fan Nolit, Boston. Mban datën 4 janar 1938)
Burimet kryesore për jetën e Muhametit janë Kurani dhe Hadita, ose gojëdhënat e shenjta të Islamit. Të dyja këto burime janë të pasigurta dhe shumë herë të çojnë në rrugë të gabuar për kuptimin. Ka mbi 7000 gojëdhëna për Muhametin, të mbledhura nga El Behari. Prej këtyre, më se gjysma janë hedhur poshtë si të dyshimta nga studiuesit islamikë; gjysma e atyre që mbesin pranohet në mënyrë të përshpirtshme si pak a shumë autentike gjë që nuk do të thotë shumë. Origjina e Kuranit vetë është po aq ****** sa Hadita. Në fakt, përmbledhjen e parë të shkruar të Kuranit, u orvatën ta bëjnë pas vdekjes së Muhametit, pasardhësit e tij të drejtpërdrejtë KalifAbu Bekër dhe Kalifi Omar. Por, këto versione nuk i pranoi Kalih Omajad Otman, i cili urdhëroi të bëhej një përmbledhje e re dhe i dogji gjithë versionet e mëparshme. Më vonë, rreth 70 vjet pas vdekjes së Muhametit, u bë një botim “Në varetur”— ( që nuk duhet ndryshuar— Lat.) i Kuranit dhe përsëri gjithë versionet e mëparshme u shkatërruan pa mëshirë nga kalifët Omajadë. Këta kalifë ishin pasardhës të drejtpërdrejtë të kundërshtarëve më të egër të Muhametit, domethënë të Omajadit idhulltar Abu—Sofian dhe gruas së tij kanibale, Hend Abu-Sofian, e cila në fushën e luftës së Ohodit, hëngri mëlçinë e ungjillit të Muhametit, Hamzait. S’ka nevojë të thuhet se Muhameti dhe mësimet e tij u paraqitën me qëllim në mënyrë të shtrembër në këtë Kuran, të revizionuar në dobi të dinastisë Omajade dhe të prejardhjes së saj. Ajo që gjejmë në Kur’anin dhe në Haditën në përgjithësi, është c’ka zgjodhën kalifët Omajadë për të na treguar për Muhametin dhe mësimet e tij. Për fat të mirë, kompiluesit që e bënë këtë punë qenë tepër praktikë për ta bërë atë në mënyrë të saktë. Ata lejuan të përfshiheshin gojëdhënat më kontradiktore njëra pranë tjetrës në Kuranin e revizionuar të
Omajadëve. duke i dhënë mundësi historianit ta hedhë poshtë atë në tërësi, gjë që do të ishte një mënyrë e lehtë të shkruari të historisë, ose të shoshisë faktet kontradiktore dhe të zbulojë e zgjedhë ato fakte që fshihen prapa tyre- çka përbën punën reale të një historiani.
Muhameti ishte një anëtar i fisit priftërortë Komishit, i cili ruante e mbikqyrte arkën e famshme të Kabës dhe tregun rreth e përqark kësaj arke në Meka qytet që ishte Venediku i karmëve arabë. Dy familje koroishe luftonin për udhëheqjen e qytetit, familja Heshemite, nga e cila zbriste Muhameti, dhe familja Omajade, e cila i dha Islamit një varg kalifësh të famshëm. Omajadi Abu—Solian, me një taraf aristokratësh dhe plutarkësh të Mekës, kontrollonte qytetin në kohën kur Muhameti u shfaq në skenë si profeti lslamit.
Biografia e Muhametit, mund të përmblidhet kështu: Lindi në Mekë në vitin 570, e humbi të atin në moshën 5 vjeçare, dhe u rrit nga ungji Abu-Teleb. U mor në punë si përçues dhe shoqërues gamilesh nga një vejushë e pasur, Hadija, me të cilën u martua në moshën 25-vjeçare. Islamin ai e themeloi fshehurazi më 610 dhe e shpalli veten botërisht më 616, si profet të fesë së re. U ndoq nga Abu—Sofiani dhe tarafi i tij dhe për të shpëtuar iku në qytetin rival Jatrib, që më vonë u quajt Medinat-an Nabi (qyteti i profetit ) ose thjesht Medina; ishte kjo një ngjarje që shënon fillimin e Hexhirias, së Erës Mohamedane. Duke pasur Medinën si bazë, Muhameti paralizoi tregtinë e Mekës me sulme të guximshme kundër karvanëve të saj dhe i detyroi kështu aristokratët e Mekës, me anë të urisë, që t’i nënshtrohen dhe të pranojnë Islamin. Hyn’ triumfalisht në Mekë më 630, shkatërroi idhujt e perëndive kanibale të Arabisë dhe u imponoi arabëve të egër adhurimin e një të vetmi Allah të madh, perëndi të Hirit dhe të Mëshirës.
Ai vdiq dy vjet më vonë në Medina. lslami ishte një lëvizje shoqërore të klasave të ulëta të Mekës, dhe në fillim ishte një sekt çifuto—kristian. Testamenti i vjetër dhe ai i ri shpallen në Kuran si libra të shenjtë të Islamit. Jerusalemi ishte qyteti i shenjtë i Islamit dhe i tillë mbeti gjer sot, krahas Mekës së Omajadëve. Muhameti e mbante veten po aq pasardhës të profetëve të Testamentit të Vjetër, sa edhe Paraklet (lutës, ndërmjetës pranë perëndisë) të paralajmëruar nga Jezui në Ungjillin e Shën Joanit, dhe ka shumë të ngjarë që ai jetoi e vdiq me një lutje çifuto-kristiane në gojë, i drejtuar nga Jerusalemi dhe jo nga Meka. Kjo e fundit u bë qytet i shenjtë vetëm pas vdekjes së tij, në kohën e kalifëve Omajadë Jezui dhe Shën Maria përshkruhen në Kuran pothuaj në një mënyrë ortodokse, me përjashtim të disa tipareve heretike, që mund të shpjegohen lehtë si korrigjime të mëvonshme, të cilat u bënë kur Islami u bë një fe e pavarur. Pjesët më të mira të Kuranit janë thjesht variacione të Ungjijve të Testamentit të Vjetër, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me të varfrit e të shtypurit. ******* muhamedanë e “hyjrive” mund të lihet mënjanë si një shtojcë pagane e vënë nga Omajadët epshorë, sepse është në kundërshtim me pasazhin e famshëm të Kuranit, ku ruajtësi i portës së skëterrës thotë: “Unë shoh të kalojnë nëpër portën time krenarët, epshorët dhe të pasurit”, kurse rojtari i portës së parajsës thotë: “Vetëm i varfri, i dobëti dhe i përvuajturi kalojnë këndej”. Konfliktet që u zhvilluan me çifutët dhe të krishterët më vonë shpjegoknë ndërkalimin e shprehjeve kundër çifutëve dhe kundër të krishterëve në Kuran dhe në Haditë. Këto janë në kundërshtim me pasazhe të tilla si: “Ai që i bën keq një çifuti ose një të krishteri, do të më këtë mua si paditës ditën e gjyqit të fundit”.
Duke marrë parasysh faktet e përmendura më sipër, mund të themi se Islami barak (Ur—lslam) nuk ishte ai islam me krah të fuqishëm që u zhvillua gjatë sundimit të Kalifëve Omajadë, kështu që është shumë e vështirë të përcaktosh vijën e dallimit midis këtyre të dyve. Sidoqoftë, një varg reformash mund t’i atribuohen drejtpërsëdrejti Muhametit. Këto janë : Monoteizmi, zhdukja e idhulltarisë, heqja e flijeve njerëzore, heqja e vrasjes së Fëmijëve, heqja e feudëve fisnore, heqja e kasteve shoqërore në gjirin e islamit, ndalimi i pijeve alkoolike, kuiizimi dhe rregullimi i poligamisë, reforma në të mirë të grave dhe klasave të ulëta, trajtimi njerëzori skllevërve, vëllazërimi i përgjithshëm brenda përbrenda islamit pa dallim race dhe ngjyrë.
Ishte e natyrshme që Muhameti të ndërmerrte reforma në të mirë të gruas. Gruaja e tij e parë, vejusha e pasur Hadije, ishte një nga gratë më fisnike që kishin rrojtur mbi tokë. Ajo ishte dishepulli i tij i parë dhe qëndroi pranë tij gjer në fundin e hidhur në një nga luftërat më të egra për epërsi që janë zhvilluar në historinë e njerëzimit. Kurani i Omajadëve dhe Hadita përmbajnë shumë sulme të poshtra kundër karakterit të Muhametit dhe farefisit të tij, po për
Hadijen e devotshme ato kanë vetëm fjalë lavdërimi. e përshkruan atë në mënyrë epigramike: “Zoti nuk mund të më jepte një grua më të mirë, kur unë isha i varfër, ajo më pasuroi, kur gjithë bota më trajtonte si gënjeshtar dhe më përndiqte, ajo më besoi dhe më ngushëllonte”. Aishja, me të cilën Muhameti u martua pas vdekjes së Hadijes, tha një herë: “Duket sikur nuk ka pasur ndonjëherë një grua tjetër në botë veç Hadijes”.
Fakt i habitshëm për biografët e Muhametit është se ata të gjithë janë të një mendimi në dy pika: I) Që ai paska qenë i dhënë pas epsheve, meqë pati një harem pas vdekjes së Hadijes. 2)Që ai ka ndërmarrë pogrome antisemite, meqë Kurani dhe Hadita i përmendin.
Mund të pranosh lehtë se arabët për shkak të klimës së vendit të tyre, janë pak a shumë më të dhënë pas epsheve dhe se Muhameti nuk qe një përjashtim nga rregulli i përgjithshëm. Është po aq e natyrshme të besosh se Muhameti si udhëheqës i arabëve atëherë të egër, duhej të ishte i egër, dhe është krejt e mundshme që ai dënoi në mënyrë të rreptë disa çifutë që morën anën e kundërshtarëve të tij Omajadë. Porse një studiues i paanshëm i historisë duhet të verë në dukje në favor të Muhametit edhe dyshimin, dhe ka një varg faktesh të cilat flasin kundër këtyre akuzave. Është fakt historik se çifutët e Arabisë janë masakruar, grabitur dhe dëbuar nga një varg kalifësh pas vdekjes së Muhametit. A nuk është fare e natyrshme të besosh se këta kalifë i kanë ndërkallur në Kuran dhe në Haditën pasazhet që u vinin për shtat me qëllim që të përligjnin pogromet e tyre me një shembull të Muhametit? Për sa i përket faktit të dhënies pas epsheve, është pothuajse e tepërt të nënvizosh se kalifët Omajadë kishin çdo arsye në botë për të ekzagjeruar dobësinë njerëzore të Muhametit sepse kështu ata përligjnin epshet e veta, për të cilat ishin të famshëm, dhe në këtë mënyrë donin t’i para dilnin hyjnizimit të Muhametit, çka mund të bëhej një armë e rrezikshme në duart e farefisit të tij të drejtpërdrejtë, që u përjashtua nga Kalifati prej uzurpatorëve Omajadë. Ishin këta që mund të vërtitnin e korrigjonin Kuranin e Haditën sipas qëllimeve të tyre të veçanta. Le të marrim rastin e Aishes, aleates së tyre kundër farefisit të Muhametit, si një provë e qartë se Omajadët ishin plotësisht të aftë për çdo gënjeshtër që mund t’u vinte për shtat. Aishja ishte pa asnjë dyshim më e paturpshmja dhe më e përbuzshmja e grave të Muhametit. Në Kuranin e revizionuar të Omajadëve paraqitet e larë dhe e zbardhur në një mënyrë kaq trashanike, saqë të shtyn të shprehësh keqardhje për apolegjetët e kësaj gruaje të egër. Shqetësimi i vërtetë që shkakton “Haremi i Muhametit” qëndron në vetë emrin harem, çka në mënyrë të pashmangshme për njeriun e Perëndimit lidhet me nocionin e epsheve. Por është fakt historik, që çdo martesë e Muhametit pas vdekjes së Hadijes, mund të shpjegohet si një akt i nevojës politike, sepse të gjitha gratë e tij, me përjashtim të Aishes, ishin gra të veja të shokëve të tij të vrarë në luftë.
Këto ishin të gjitha të n|ë moshe mesatare, çka në Arabi ka kuptimin shumë të moshuara, sepse atje gratë janë të pjekura që në moshën 10 vjeçare.
Prandaj, ai koleksion i mjerueshëm grash —plaka ishte thjesht karikatura e një haremi siç e kupton zakonisht Perëndimi. Në të vërtetë ai qe një azil varfanjakesh për gra të veja e të moshuara. Aishja ishte e vetmja grua e re në këtë tufë dhe të gjitha gënjeshtrat e Omajadëve nuk duhet të na bëjnë të besojmë gabimisht se ajo ka qenë gruaja favorite e Muhametit. Sa herë iku e brodhi ajo me burra të rinj dhe bën’ të shoqin objekt talljesh të kundërshtarëve të tij..! I gjori Muhamet, duhej ta duronte atë sepse nuk mund t’i lejonte vetes luksin të dëbonte të bijën e Abu- Bekrit, njërit prej përkrahësve të tij më besnikë. Abu- Bekri vetë e dinte se çfarë bije kishte që kur ai e kishte zakon ta godiste në fytyrë në praninë e Muhametit, me qëllim që të rregullonte sjelljen e saj. Më në fund, ajo histori e ndyrë që tregohet për Muhametin se gjoja paska vjedhur gruan e njërit prej miqve të tij më të mirë pas disfatës së Ohadit, duket se nuk mund të qëndrojë. Si është e mundur që një udhëheqës që i vodhi gruan mikut të tij më të mirë, mundi të mbahej e të qëndronte edhe pas një disfate të tillë?
Ka plot pasazhe të tjera të shtrembëruara në Kuran dhe në Haditë që mund të hidhen poshtë si shpifje të Omajadëve. Kështu, figura e Muhamedit shfaqet jo vetëm më e hijshme. por edhe më historike, sepse është thjeshtësisht absurde të imagjinosh se një pushtanik vulgar i shthurur haremesh mund të bëhej themeluesi i një feje të tillë botërore që bëri epokë midis Beduinëve të Arabisë.
l.h/ dita
