Yjet

[Juno]

Flakerima te fuqishme yjore vezhguar ne Proxima Centauri nga ALMA
View attachment 30839

Flakerima yjore te emetuara nga Proxima Centuari, ylli me i afert me Diellin, mund ta beje sistemin e Proxima Cen mjaft te pabanueshem.
Duke perdorur te dhena nga ALMA ( Atacama Large Millimeter/submillimeter Array ) nje grup astronomesh zbuluan qe nje flakerime e fuqishme yjore shpertheu nga Proxima Cen marsin e vitit te kaluar. Keto gjetje publikuar ne Astrophysical Journal Letters ngre pytje rreth banueshmerise te planetit me tee afert me diellin, Proxima b, qe orbiton Proxima Cen.
Ne kulmin e tij, flakerima e sapo zbuluar ishte 10 here me e ndritshme se flakerima me e ndritshme e shikuar ne diell, kur vezhgohet ne gjatesi-vale te ngjashme. Flakerimat yjore nuk jane studiuar mire ne gjatesite e valeve qe observatori ALMA vezhgon, vecanerisht rreth yjeve te tipit te Proxima Cen, te cilet jane yjet me te zakonshme ne galaktiken tone.
”24 marsi, 2018, nuk ishte nje dite e zakonshme per Proxima Cen”, tha Meredith Macgregor, nje astronom ne Institun Shkencor Cargnie, Washington, DC.

 

[Juno]

Chandra zbulon Yllin me orbiten me te afert rreth nje Vrime te Zeze
Astronomet e gjeten kete cift kozmik yjor jashtezakonish afer njeri tjetrit ne nje grumbull yjor te quajtur 47 Tucanae, nje grumbull i dendur yjesh i ndodhur ne periferi te te Rruges se Qumeshtit, rreth 14, 800 vite drite nga toka.
Ky burim i vecante, i njohur si X9, ka qene me interest te shkencetaret per vite te tera. Deri disa vite me pare, astronomet menduan se X9 permbante nje xhuxh te bardhe duke terhequr material nga nje yll shoqerues se dielli yne. (Astronomet quajne nje dyshe-objektesh qe orbitojne nje tjeterin ne ”sistem binar”). Sidoqofte, nje gruo astronomesh ne 2016 perdoren te dhena nga valet e radios per te treguar qe X9 me ngjasa perbehej nga nje vrime e zeza duke terhequr material nga nje shoqerues xhuxh i bardhe.
Te dhe te reja nga Chandra me ngjasa verifikojne kete hipoteze dhe zbulojne qe Rrezet-X ndryshojne periodikisht gjate 28 minutave. Pervec kesaj, te dhenat e Chandra tregojne evidenca per nje sasi te madhe oksigjeni ne kete sistem, nje karakteristik per prezencen e xhuxheve te bardhe. Prandaj, nje rast i forte mund te behet qe nje ylli shoqerues eshte nje xhuxhi bardhe, i cili do te ishte duke orbituar vrimen e zeze ne rreth 2.5 here largesia midis henes dhe tokes.
Sic eshte shikuar ne kete illustrim, xhuxhi i bardhe eshte kaq afer te vrima e zeze saqe shumica e materialit eshte duke u terhequr nga vrima e zeze. Nese vazhdon te humb mase, xhuxhi i bardhe do te zhvillohet ne nje lloj egzotik planeti ose do te zhduket krejtesisht.
Ne menyre qe te egzistoje nje dyshe te till saq e afert, nje mundesi eshte se vrima e zeze u perplas me nje yll gjigand te kuq, dhe atehere gzi nga rajonet e jashtme te yllit eshte nxjerre nga sistemi binar. Korja e mbetur e gjigandit te kuq do te formonte nje xhuxh te bardhe, i cili keshtu behen nje shoqerues me vrimen e zeze. Orbita e ketij sistemi binar do te jete zvogeluar atehere teksa vale gravitacionale jane leshuar, derisa vrima e zeze filloje te terheqte material nga xhuxh i bardhe.

 

[Juno]

Ky imazh fantazme paraqet nje yll te kuq gjigant dhe pulsues i njohur si R Sculptoris. I ndodhur 1200 vite drite larg ne konstelacionin e Skulptorit, R Sculptoris eshte nje yll i njohur si AGB (Carbon-Rich Asymptotic giant Branch), qe do te thote se po afron fundin te jetes se tij. Ne kete faze, yjet me mase te ulet dhe te mesme ftohen, krijojne atmosfera te zgjeruara, dhe humbasin shume mase – dhe jane ne rrugen e tyre per t’u bere mjegullnaja spektakolare planetare.
Ndersa bazat e ketij procesi me humbje masive kuptohen, astronomet ende po hetojne se si ky proces nis ne afersi te siperfaqes se yjeve. Sasia e mases se humbur nga nje yll ne te vertete ka implikime te medha per evolucionin e tij yjor, duke ndryshuar te ardhmen e tij dhe duke cuar ne lloje te ndryshme te mjegullnajave planetare. Ndersa yjet AGB perfundojne jeten e tyre si mjegulla planetare, ato prodhojne nje game te gjere elementesh – duke perfshire 50% te elementeve me te renda se hekuri – te cilat pastaj leshohen ne Univers dhe perdoren per te bere gjeneraten e re te yje te rinj, planeteve, henave etj.
Nje tipar vecanerisht intrigues i R Sculptoris eshte vendi i ndritshem, qe duket te jete dy ose tre here me i ndrishem se rajonet e tjera. Astronomet qe kapen kete imazh te mrekullueshem, duke perdorur teleskope te ESO’s, kane arritur ne perfundimin se R Sculptoris eshte i rrethuar nga “grumbuj” gjigante pluhuri yjor qe po largohen nga siperfaqja yjore. Ky vend i ndritshem eshte, ne te vertete, nje rajon rreth yllit me pak ose pa pluhur, duke na lejuar te shohim me thelle ne siperfaqen yjore.

 

[Juno]

Astronomet kane zbuluar ate qe ata mendojne se eshte nje nga yjet me te vjeter ne Rrugen e Qumeshtit, qe daton vetem 300 milione vjet pas Big Bang.
I quajtur J0815 + 4729, ylli ndodhet 7,500 vjet drite nga Toka ne drejtim te konstelacionit te Lynx. Mendohet te kete rreth 0.7 here masen e Diellit, por rreth 400 grade me i nxehte ne siperfaqen e saj. Ajo u gjet ne nje halo te Rruges se Qumeshtit, e cili eshte rajoni rreth diskut galaktikor qe permban shumicen e yjeve te vjeter sot.
Duke perdorur Canarias Gran Telescopio (GTC) ne La Palma te Spanjes, shkencetaret ishin gjithashtu ne gjendje te nxjerre ne perfundimin se ka nje te miliontin e kalciumit dhe hekurit qe eshte brenda Diellit tone. Kjo e ben ate nje yll te varfer me metale, dhe ve ne dukje moshen e jashtezakonshme te saj prej rreth 13.5 miliarde vjetesh, i vjeter.
“Ne njofim vetem disa yje (te cilat mund te numerohen ne gishtat e nje dore) te ketij lloji ne halo, ku gjenden yjet me te vjeter dhe me te varfer ne metale ne galaktiken tone”, tha David Aguado nga Universiteti i La Laguna (ULL) ne Spanje, autori kryesor i studimit, ne nje deklarate.
“Teoria parashikon qe keto yje mund te formohen pas dhe duke perdorur materiale nga supernovat e pare, paraardhesit e te cileve ishin yjet e para masive ne Galaktike, rreth 300 milione vjet pas Big Bang”, shtoi Jonay González Hernández, nga Instituti Kanarie i Astrofizikes (IAC), nje bashkeautor i studimit. “Pavaresisht nga mosha e tij, dhe nga distanca e saj larg prej nesh, ne ende mund ta vezhgojme ate.

Yjet me te vjeter njihen si Yjet e Popullsise III, yje hipotetik te medha dhe jashtezakonisht te nxehte qe mendohen te jene formuar dhe kane kaluar fazat e supernoves ne kohet para te universit. Nga keto, yjet si J0815 + 4729 mund te kene lindur.
Nuk eshte ylli i vetem i vjeter qe kemi gjetur ne Rrugen e Qumeshtit. Ne kemi gjetur te tjere me perpara se duket te datojne ne nje kohe te ngjashme. Por ajo nxjerr ne pah disa nga sekretet qe galaktika jone ende i fsheh dhe mund te na ndihmoje te nxjerrim ne pah se si formohen yjet e pare ne univers.

 

[Juno]

Astronomet kane perdorur nje sjellje te vecante te nje ylli per te gjetur nje vrime te zeze qe fshihej ne nje grumbull gjigant yjesh. Vrima e zeza nuk mund te ishte gjetur ne asnje menyre tjeter, sepse eshte absolutisht inaktive, gje qe e ben kete zbulimin e pare te nje vrime te zeze yjore ne nje grupim masiv yjor dhe i pari qe perdor levizjet e nje ylli.
Sic eshte raportuar ne Njoftimet Mujore te Shoqerise Mbreterore Astronomike, objekti eshte i vendosur ne grupin NGC 3201 dhe vleresohet te peshoje kater here me shume se Dielli yne. Astronomet po studionin levizjen e yjeve ne grup dhe vune re se nje yll, ne vecanti, po levizte perpara dhe prapa me nje shpejtesi prej disa qindra mijera kilometrash ne ore, duke perseritur kete levizje cdo 167 dite.
“Po orbitonte dicka qe ishte krejtesisht e padukshme, e cila kishte nje mase me shume se kater here te Diellit – kjo mund te ishte vetem nje vrime e zeze! E para qe eshte zbuluar ne nje grumbull yjor duke vezhguar drejtpersedrejti terheqjen e saj gravitacionale, tha ne nje deklarate autori kryesor Benjamin Giesers nga ‘Georg-August-Universität Göttingen’, ne Gjermani. Zbulimi eshte bere nga ESO!
Ky vezhgim ka pasoja te rendesishme. Astronomet kane arsye te besojne se grupimet yjore mund te jene vende te rrezikshme te vrimave te zeza ne mase te diellit tone, te cilat krijohen nga shume yje masiv qe banojne ne nje grumbull yjor gjate jetes se tyre te gjate. Por kishte mungese te provave vezhguese. Kjo beri qe studiuesit te sygjerojnë qe vrimat e zeza mund te largohen nga grupi pas formimit te tyre. Ky hulumtim eshte nje nga shembujt me te fundit qe tregon se nuk eshte keshtu.



E shihni vrimen e zeze? Ky imazh nga Hubble tregon qendren e NGC 3201. Nje yll qe eshte zbuluar te orbitoje nje vrime te zeze qe eshte shenuar me nje rreth. Ne ate zone ndodhet nje vrime e zeze me mase 4 here ate te diellit. Imazhi i plote dhe teksti. Credit ESO/ESA & NASA
“Deri kohet e fundit, supozohet se pothuajse te gjitha vrimat e zeza do te zhdukeshin nga grumbujt yjor pas nje kohe te shkurter qendrimi dhe se sistemet e tilla nuk duhet te ekzistojne “, tha Giesers.- Por, ne menyre te qarte, ky nuk eshte rasti – zbulimi yne eshte i pari zbulimi i efekteve gravitacionale te nje vrime te zeze me mase yjore ne nje grumbull yjor. Ky zbulim ndihmon ne kuptimin e formimit te grupimeve yjore dhe evolucionit te vrimave te zeza dhe sistemeve binare – jetesore ne kontekstin e kuptimit te burimeve te valeve gravitacionale.

 

[Juno]

Per dy vite KIC 8462852 ka hutuar astronomet me ndryshimet e tij te cuditshme ne shkelqim. Dy grupe hulumtimesh te publikuara kane zgjeruar ate qe dime dhe kane diskredituar disa shpjegime te tjera, por ne jemi ende larg nje pergjigje perfundimtare.
Ylli ne fjale ka shume epitetet si Ylli i Tabbyt, Ylli i Boyajian dhe Ylli i Megastruktures Aliene–ndersa emri shkencore eshte KIC 8462852, ku ky yll ka pesuar ndryshime ne ndricim shume here me te medha se cdo yll tjeter i tipit F qe kemi pare. Jane propozuar shpjegime te shumta, me idene se te alienet po ndertonin nje Sfere te pjesshme e njohur Dyson rreth tij duke kapur imagjinaten e te gjitheve, por jo astronomet kane nje shpjegim tjeter.
Dr Tabetha Boyajian i Universitetit Shteteror te Luiziana ne Amerike, e cila pasi ishte e para qe pa sjelljen e cuditshme te ketij yli dhe qe e solli KIC 8462852 ne qender te vemendjen se botes. Boyajian eshte pjese e nje ekipi qe ka zgjeruar gamen e gjatesise se valeve te drites ne te cilen eshte studiuar ylli. Hulumtuesit kane raportuar ne The Astrophysical Journal se te dhenat nga teleskopet Swift dhe Spitzer , se bashku me teleskope ne toke, zbulojne nje ngadalesim ne zbehjen e drites se yllit ndermjet tetorit 2015 dhe dhjetorit 2016 ne te gjithe spektrin e matur elektromagnetik. Zbehtesia eshte me e dobet ne gjatesi vale infra te kuqe dhe me e forte ne ultravjollce.
“Kjo e perjashton teorine e megastruktures aliene, pasi kjo nuk mund te shpjegoje sjelljen qe ylli ben nje gjatesi te ndryshme elektromagnetike”, tha Dr Huan Meng, nje student i diplomuar ne Universitetin e Arizones, Tucson, ne nje deklarate.
Por cfare po e shkakton kete?
Pluhuri, megjithate, bllokon driten e gjatesive se valeve te shkurtra me shume se ato te valeve te gjata – kjo eshte arsyeja pse perendimi i diellit eshte i kuq. Modeli i zbehjes eshte ne perputhje me grimcat e pluhurit qe jane disa mikrometra te medha (0.0001 inc), nje madhesi e zakonshme ne disqe qe rrethojne yjet, por, ndryshe nga pluhuri nderyjor, keto grimca jane mjaft te medha qe te largohen nga ererat yjore.
Por kjo shpjegon vetem nje pjese te misterit. Nje unaze pluhuri me nje periudhe orbitale prej rreth 700 ditesh dhe copa me te trasha pluhuri brenda ketij diku saj, shpjegon nje zbehje afatgjate te KIC 8462852, por jo zbehjet afatshkurtra qe ndodhin ne driten e yllit te verejtura ne fillim te ketij viti madje zbehtesia ne shkelqimin e yllit eshte arritur te matet te kete shkuar deri ne 22 perqind, qe fillimisht e solli yllin ne vemendjen e botes.
Ky yll akoma ka shume enigma, por astronomet jane nje hap perpara drejt shpjegimit te ketij misteri rreth ketij ylli.

 

[Juno]

Teleskopi Chandra i NASA’s ka bere nje seri vezhgimesh ne Cassiopeia A, nje mbetje supernove e ndodhur rreth 11,000 vite drite nga toka. Teleskopi i cili operon ne Rreze-x u perdor per te gjetur se cfare elementesh jane prodhuar nga shperthimi kozmik dhe cfare ka atje. Mbajeni mend ti qe po e lexon, dije qe je nje perberje yjore.
Supernova nxeu elementet qe e bene yllin origjinal te tejkaloj nje temperature prej 50 milione grade Celsius. Kjo shkakton qe elementet kimik te shkelqejne shume , duke emituar rreze X. Chandra ishte ne gjendje te dokumentonte shperndarjen e silikonit (ngjyra e kuqe), squfurit (e verdha), e kalciumit (e gjelberta) dhe hekurit (ajo vjollce), si dhe te vleresonte se sa nga cdo element u prodhua nga ylli para se te ndodhte supernova. Secili nga keto elemente ka nje gjatesi vale karakteristike ne rreze X, keshtu qe astronomet e dine se ajo qe po shohin eshte vetem ato elemente.

Cassiopeia A hodhi rreth 20,000 masa te Tokes me vlere silici dhe rreth 10,000 masa te Tokes me vlere squfuri. Gjithashtu leshoi hekur te mjaftueshem sa 70,000 Toka te bera prej metali. Megjithese keto shifra jane te medha per ne, asnje nga keto elemente nuk eshte me i bollshmi qe gjendet atje.
Komponenti kryesor i supernovave eshte oksigjeni – dhe ka oksigjen te mjaftueshem ne Cassiopeia A qe perputhet me masen e tre diejve. Oksigjeni ka nje emetim te rrezeve X- qe perfshin disa gjatesi vale te rrezeve X, keshtu qe nuk eshte e mundur te krijohet nje pamje “vetem e oksigjenit” e shperthimit. Shperndarja e saj vjen pas vales se shperthimit sic mund te pritet.
Astronomet kane zbuluar gjithashtu karbon, azot, fosfor, dhe natyrisht hidrogjen ne Cassiopeia A, duke treguar se cdo element i nevojshem per te bere ADN-n eshte ne mbetjen e supernova. “Ne jemi perberje yje” nuk eshte thjesht nje thenie, elementet ne trupin tone vijne me te vertete nga yjet qe vdesin. Dhe te gjitha keto elemente qe nje dite do te bejne planet, asteroidet dhe ndoshta krijesat e gjalla jane duke levizur ne me shume se 4.000 kilometra per sekonde larg nga bërthama e yllit.
Keshtu qe sa here qe mendoni nga cfare eshte beri trupi juaj dhe i gjithe ky planet, e thjesht, ne jemi perberje yjore–mbajeni mend gjithmone kete gje.

 

[Juno]

Ky imazh nga Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) tregon V1247 Orionis, nje yll i ri, i nxehte i rrethuar nga nje unaze dinamike gazi dhe pluhuri, e njohur si disk nderyjor. Ky disk mund te shihet ketu ne dy pjese: nje unaze qendrore e mire-ndertuar me mateirale nderyjore ne te dhe nje strukture me delikate e ne forme gjysme hene vendosur me tej.
Rajoni mes unazes dhe gjysmehes, i dukshem si nje brez i erret, mendohet te shkaktohet nga nje planet i ri qe po gdhende hapesiren permes diskut ku ai orbiton. Teksa rrotullohet rreth yllit te tij meme, mocioni i tij krijon fusha presioni te larte ne te dyja anet e shtegut te saj, ngjashem me ate se si nje anije krijon valet ne uje teksa kalon permes ujit. Keto zona me presionit te larte mund te behen barriera mbrojtese rreth vendeve te formimit te planetit; grimcat e pluhurit jane bllokuar brenda tyre per miliona vite, duke u dhene atyre kohe dhe per tu grumbulluar se bashku dhe per t’u rritur ne planetoide ose planete.
Ky imazh i jashtezakonshem nga ALMA lejon astronomet te studiojne strukturen e nderlikuar te pluhurit per here te pare. Imazhi zbulon jo vetem strukturen e nderlikuar ne pjesen e jashtme te rripit te erret, por gjithashtu edhe rajonet e pluhurit te tepert brenda unazes, duke treguar se ndoshta nje planet tjeter po formohet. Kjo konfirmon parashikimet e simulimeve te meparshme kompjuterike.

 

[Juno]

Ky imazh eshte nje pamje “nga afer” nga Teleskopi Hapesinor Hubble i NASA/ESA’s dhe tregon NGC 4755, ose grupimi i Kutesi se Bizhuterive i njohur ndryshe. Disa yje te ndritshem super te nxehte, nje supergjigand i kuq ne te djathte dhe nje shumëllojshmëri ngjyrash te tjera te ndritshme te yjeve jane te dukshem ne kete imazh. Shumellojshmëri e madhe ne shkelqim ekziston sepse yjet me te ndritshme jane 15 deri ne 20 here me te medhenj se Dielli, ndersa yjet e me te zbehte jane me pak se gjysma masa e Diellit.

 

[Juno]

Astronomet duke perdorur Teleskopin Shume te Madh te ESO’s VLT kane ndertuar imazhin me te hollesishem te nje ylli – ylli i kuq supergjigand Antares. Ata gjithashtu kane bere harten e pare te shpejtesise se materialeve ne atmosferen e nje ylli tjeter pervec Diellit, duke zbuluar turbullira te papritura ne atmosferen e madhe te Antares. Rezultatet u botuan ne revisten ‘Nature’.
Per syrin e njeriut, ylli i famshem e i ndritshem Antares shkelqen me nje ngjyre te forte te kuqe ne zemer te konstelacionit te Akrepit. Eshte nje yll supergjent i kuq e i madh dhe relativisht i ftohte ne fazat e fundit te jetes se tij, ne rrugen per t’u bere supernova .
Nje ekip astronomesh, te udhehequr nga Keiichi Ohnaka, nga Universiteti Católica del Norte ne Kili, tani ka perdorur Interferometrin te Teleskopit Shume te Madh te ESO’s (VLT) ne Observatorin Paranal ne Kili per te hartuar siperfaqen e Antares dhe per te matur levizjet e materialeve siperfaqesore. Ky eshte imazhi me i mire i siperfaqes dhe atmosferes se ndonje ylli tjeter pervec Diellit.
“Se si yjet si Antares humbasin aq shpejt mase ne fazen perfundimtare te evolucionit te tyre ka qene nje problem per me shume se gjysme shekulli”, tha Keiichi Ohnaka, i cili eshte gjithashtu autori kryesor i letres. “VLT eshte objekti i vetem qe mund te mase drejtperdrejt levizjet e gazit ne atmosferen e zgjeruar te Antares – nje hap vendimtar drejt sqarimit te ketij problemi. Sfida tjeter eshte identifikimi i asaj qe po nxit levizjet e turbullta “.