GRAMATIK dhe GJUHÊSÍ
-----------------------------------------
?
Zoti Drejtuer ,
---- Kam vûm ré n` artikujt e mapârshem *), se skajimet (désinence) e rasavet :
• gjinore
• dhânore
• kallxore
t` êmnavet fêmnorê nê veçuer janê :
• së
• në
e se prandej shkrueni :
• fenë
• Greqisë
• Moresë
• Livadisë
e t j .
---- Mue mê duket se kjo mênyrê shkrimi âsht e gabueshme, e mârr lirín me paraqitê arsyet e mija :
a ). Ë - ja e pazâshme nê gjuhên shqipe âsht ethymologjike edhè fonetike, e nga ndonji herê fonetike edhè ethymologjike bashkê ;
d. m. th. ase zên vendin e njij zânoreje tê humbun, si p. sh. nê verbin me
• k ë n d u e m
i cili rrjedh nga latinishtja
• c a n t a r e -e- c a n e r e
kû zên vendin e a - s latinishte ; ase duhet pêr tê rregulluem theksin, qê bjen mbi zânoren e rrokes sê pêrparêshme, si p. sh. nê fjalên
• n a t ë
nê tê cilên theksi bjen mbi a - n e rrokes na. Pra kur tê shkruejmê
• fenë
• Greqisë
• Moresë
• Livadisë
e t j . bâjmê gabim, pse ë - ja e pa-zâshme e fundit nuk bân ndonji shêrbim as ethymologjik, as fonetik .
b ). Kjo mênyrê shkrimi, pêrveç qê nuk âsht e arsyeshme, si ç` u tregue mâ sipêr, por e bân edhè gjuhên mâ tê rândê e mâ tê ngatrrueshme ; ashtu edhè shkakton vêshtirsí nê mêndjet e njoma tê nxânsavet, tê cilêt tue mos e dijtê arsyen e saj, pêshtjellohen e nuk munden tê shkruejnê kurr drejt e pa gabim .
c ). Ë - ja e dypiksueme nê gjuhên shqipe pêrdoret edhè pêr me shênuem e -n afone, e cila gjindet kur ká mbrapa njênên nga bashkêzânoret
• l, m, n, r,
si p. sh.
• i pëlqyeshëm
• tepër
• telozën
e t j . Pastaj dhjalektin e VERIUT ndodhet â -ja hundake. Dhe me thânê, se jemi tue e tepruem me pêrdorimin e saj, prandaj jam i mendimit, se aty kû nuk âsht e arsyeshme, si nê skajimet e rasavet
• t` êmnavet fêmnorê
tê mos pêrdoret, qê mos t`a pêrçudnojmê gjuhên, por t`a bâjmê sá mâ tê lehtê si pêr vedi, ashtu edhè pêr tê huejt qê nxâjnê shqipen .
ç ). Tê gjitha gramatikat shqipe tê botueme nê kêta vjetêt e fundit, si ajo e
• A. Xhuvanit
• e Xanonit
• e Pekmezit
( njerz qê janê mârrê me çâshtje gjuhêsore )
janê tê kêtij mendimi t` onê, pêrveç gramatikês sê
• Sami Frashêrit
i cili e tepron pêrdorimin e ë -s sê dypiksueme, tue e shkruem edhè aty kû nuk âsht fare nevoja, si b. f.
• duhetë
• flitetë
• punëtorëtë
e t j .
---- Mbas kêtyne arsyetimevet, mê duket se skajimet e trí rasavet tê êmnavet fêmnorê nê veçuer janê kêto :
Gj. s lopë-s, dele-s, dhí-s
Dh. s lopë-s, dele-s, dhí-s
K. n lopë-n, delr-n, dhí-n
---- Tue Ju falun nderit, Zoti Drejtuer, qysh tashti pêr mirsín qê do tê keni me u bâm vend kêtyne shênimevet nê faqet e vlefshme tê sê pêrkohêshmes sê Juej, nênshkruhem ,
Tiranê, 2o - XII - 1926 .................... Me nderime
...................................................... Karl Gurakuqi
--------------------
P Ê R GJ I GJ E
-------------------------
▪ I dashtuni Zoti Karl .
---- Kur mê bane njê vêrejtje pêr ca pika gjuhêsije, t` u lutshê tê mê shkruash njê letrê qê tê pshtetem edhè unê mbi pyetjet qê mê shênoni .
---- Bisedimi i Z-sate nê librarit do tê mê japê shkak qê tê çelim njê BiSeDiM gjuhêsije, tê RaHiM dhe tê SHoSHiTiM disa hollêsina tê gramatikês, dhe me kêtê mênyrê tê hapim njê tribunê nê faqet e kêsaj Reviste. Tê jam mirênjohês pêr njê SHtEk qê po çelim, dhe me kêtê rasje tê ftojmê KOPETENTÊT e gramatikês tê bêjnê studime dhe kêrkime .
---- Kam qênê dhe jam sigur se, kemi nevojê tê punojmê pêr GJUHÊN t`ÊNÊ, tê rêmojmê diturin e
• sintaksit
tê bêjmê kêrkime pêr
• leksikologjinê .
Nukê munt tê jemi sektarê, tê japim gjykim si ampirikê, si gjykatês pa diktim. Nuk ê duhet tê japim vendim a priori :
po tê bêjmê kêrkime, tê shprovojmê a posterìori, se ligjet e gjuhêsê do t` i nxierim nê shesh duke kthielluar rregullat e foljesê, duke shênuarê tê metat dhe gabimet .
---- Duhet tê njohim se shqipen e dimê fort pakê ;
kemi bêrê mêsime dhe studime tê pamjaftê. Shumê shkrimtarê s` kanê zênê njê gramatikê me dorê, dhe botimet e albanologêvet, tê
• Gustav Meyer
• Norbert J
• Gustav Weigant
• Holger Pedersen
dhe shokê, akoma s` êshtê mejtuar njeri t` i pêrkthejê shqip dhe t` i vulgarizojê, qê tê lintnjê dêshira e t` shtênêt pakê dritê nê njê tok çêshtje tê mbetura t` errêta .
---- Qê t` i apim shqipesê njê harmoni dhe pak` a shumê njê rregullê pêrgjithêshme, duhet tê bêjmê kêrkime gramatike dhe sintaksi, tê da njerêz tê specializohen nê DiAlEkTeT, nê leksikologjinê, tê vizatojnê vijên e mâdhe tê rregullavet tê gjuhêsê .
---- Me letrên qê mê dêrgove po reh njê udhê tê re :
• paskêtaj do mundim tê kritikojmê,
• tê gjejmê tê vêrtetên,
• ose, mê mirê akoma tê pêrpiqemi qê tê gjejmê tê drejtên.
Nukê munt tê pretendojmê se jemi tê pa lathiturê : e mira do tê jetê tê njohim fajet dhe gabimet, nê njê bashkêpuním vllazênór, pêr nderin dhe naltêsimin e kombêsisê. Pêrparimi i gjuhês do tê na japê njê fuqi morale duke forcuarê lithkat nêpêrmiet punêtorêvet tê kêsaj Shqipêrije .
••• Kam shpresê prej mêsuêsvet tê gramatikês qê tê mos pêrtojnê tê pêrdorin shtyllat e revistêsê TONÊ *) pêr kêrkimet e tyre .
---- Pas kêsaj parêthênjeje, do tê mundohem tê pêrgjigjem nê vêrejtjet qê mê bêni :
PSE pêrdor -ë- nê funt tê rasjevet gjinore, dhanore, kallzore .
---- Shkaku i kêti pêrdorimi êshtê se, kam imituarê shkronjêsit e vjetrê : jo vetêm
• Sami Frashêri
• Naim Frashêri
• Joan Vretua
• po edhè Konstantin Kristoforidhi
nê shkrimet e tij nê dialektet toskêrishr dhe gegêrisht, tê shkronjavet shênjte, e pêrdor germên -ë- nê funt. Kristoforidhi nê gramatikê tê tij thotê
• mikunë
• zonjësë °)
Kêshtu edhè Sami Frashêri thotê
• vëllanë
• ftuanë
• punësë
• udhësë °)
---- Êshtê vêrtet se Vaso Pasha na jep format
• njerin
• grues °)
pêr fat tê keq Vasa Pasha bje nê njê ekses duke shkruarê edhè
• buk
• buks
• bukt
pa -ë- edhè atje ku pêrdorimi i kêsaj sê zêshmeje êshtê i domosdoshmê .
---- Mê kujton gramatikat e ZANONIT, PEKMEZIT* dhe XHUVANIT tê cilêvet u njoh autoritetin dhe u bindem gjykimevet. Po, qê se kam lindurê, jam mêsuar tê njoh si njê autoritet edhè KRISTOFORIDHIN, dhe ky shkrimtar njeh si mjeshtrê
• BOGDANIN
tê cilit shkrimet já shikojmê ne tê gjithê si veprê klasike. Bogdani pra qê nê faqet tê para tê veprês` sê tij, dhe gjer ne e fundit °), shkron
• njerinë
• kafshësë
• shëmbëlltyrësë
• kreatyrësë
• kreatyrëtë
• plakunë
• dorësë .
---- Nukê do tê çpalosim gjithê librat shqip dhe tê rrêfenj njê erudicion tê lehtê dhe tê kotê. Dua vetêm tê numuronj akoma :
~~ Dorêshkrimin shqip tê shek. tê 18 - tê °), nê tê cilêt gjejmê :
• njerinë
• zonjesë
• monë .
---- Le tê marrim FRÊNGUN e BARDHÊ. Qê nê parêthênëje shkron :
• gjuhënë
• ndurdhënitë
• shintesë
• Kishësë
• Romësë °)
---- Bashkê me Bogdanin jemi mêsuarê qê tê shikojmê librên e Budit si njê veprê klasike, sado qê ---- si edhè shoqet e tjera ---- janê fort pakê tê studiuara. Çelim pra BUDIN *) dhe vêrejmê :
• arësyenë
• shintesë
• tënëzotinë (ibid)
• ujëtë
• ditënë
• të nxétitë
• shintinë
• urdhënë
• kishë
• jetë të jetësë .
---- Pas kêtyre shêmbêllave qê pêrmênt, a nukê do tê jetê pakê imprudencê nga ana ime, i dashur zoti GURAKUQI, tê jap njê vendim, tê marr anê pêr njêrên, ose pêr tjatrên formê ?
A do tê kem kuximin q` tê ju jap tê drejtê, me gjithê dêshirên e madhe qê kam ?
............................................ > > > v a zh d o n .
